ਇੱਕ ਚਰਚਾ ਹੋਰ : ਨੋਟਬੰਦੀ ਉਪਰ

ਇੱਕ ਚਰਚਾ ਹੋਰ : ਨੋਟਬੰਦੀ ਉਪਰ

ਕਲ੍ਹ ਪੰਜਾਹ ਦਿਨ ਹੋ ਜਾਣੇ ਹਨ ਨੋਟਬੰਦੀ ਨੂੰ ਲਾਗੂ ਹੋਇਆਂ। 8 ਨਵੰਬਰ ਦਾ ਉਹ ਇਤਿਹਾਸਕ ਦਿਨ ਸੀ ਜਿਸ ਦਿਨ ਸਵਾ ਅਰਬ ਭਾਰਤੀਆਂ ਦੇ ਸੁਪਨੇ ਇੱਕ ਹੀ ਝਟਕੇ ਨਾਲ ਚੂਰ – ਚੂਰ ਹੋ ਗਏ ਤੇ ਪਿਛਲੇ ਪੰਜਾਹ ਦਿਨ ਹਰ ਆਮ ਖਾਸ ਵਿਅਕਤੀ ਨੇ ਬਹੁਤ ਹੀ ਤਣਾਅ ਭਰੇ ਮਾਹੌਲ ਵਿੱਚ ਗੁਜ਼ਾਰੇ।

ਇਸ ਨੇ ਕਈ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਭਰਮ ਤੋੜਨ ਦਾ ਕੰਮ ਕੀਤਾ। ਜਿਹੜਾ ਅਨੁਭਵ ਹਰ ਵਿਅਕਤੀ ਨੇ ਇਸ ਸਮੇਂ ਦੌਰਾਨ ਮਹਿਸੂਸ ਕੀਤਾ, ਉਹ ਉਸ ਲਈ ਪੂਰੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਵਿੱਚ ਨਾ ਭੁਲਾਏ ਜਾਣ ਵਾਲਾ ਇਤਿਹਾਸਕ ਅਨੁਭਵ ਬਣ ਗਿਆ। ਤੇ ਜਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਆਮ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਇਸ ਅਨੁਭਵ ਨੇ ਹਰ ਮਾਈ ਭਾਈ ਲਾਲ-ਬਾਲ, ਅਮੀਰ-ਗ਼ਰੀਬ ਨੂੰ ਸਿਆਣਾ ਤੇ ਅਨੁਭਵੀ ਬਣਾ ਦਿੱਤਾ।

ਚਲੋ ਹੁਣ ਇਸ ਦਾ ਵੀ ਲੇਖਾ ਜੋਖਾ ਕਰ ਲਿਆ ਜਾਵੇ।  ਕਾਗਜ਼ ਦੇ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਟੁਕੜਿਆਂ ਨੂੰ ਸਾਡੇ ਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਲਛਮੀ ਦਾ ਰੂਪ ਸਮਝਿਆਂ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਹੁਣ ਇਹ ਭਰਮ ਵੀ ਟੁੱਟ ਗਿਆ ਕਿ ਇਨ੍ਹਾਂ ਚੋਂ ਲੱਛਮੀ ਕਦੇ ਵੀ ਗਾਇਬ ਕੀਤੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹੈ। ਫਿਰ ਇਹ ਕਾਗਜ਼ ਦੇ ਟੁਕੜੇ ਹੀ ਰਹਿ ਜਾਣਗੇ। ਇੱਕ ਇਹ ਭਰਮ ਵੀ ਰਿਹਾ ਕਿ ਜਿਸ ਚੀਜ਼ ਉਪਰ ਸਰਕਾਰ ਦੀ ਮੋਹਰ ਹੋਵੇ ਉਹ ਪੱਕੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਨਹੀਂ ਸਰਕਾਰ ਜਦੋਂ ਚਾਹੇ ਆਪਣੇ ਕੀਤੇ ਇਕਰਾਰ ਤੇ ਵਾਅਦੇ ਤੋਂ ਮੁਕਰ ਸਕਦੀ ਹੈ। ਨੋਟਬੰਦੀ ਵਿੱਚ ਇਹ ਗੱਲ ਸਾਬਤ ਕਰ ਦਿੱਤੀ।

ਨੋਟ ਉਪਰ ਇਹ “ਮੈਂ ਧਾਰਕ ਕੋ ਪਾਂਚ ਸੌ / ਏਕ ਹਜ਼ਾਰ ਰੁਪਏ ਅਦਾ ਕਰਨੇ ਕਾ ਵਚਨ ਦੇਤਾ ਹੂੰ।“ ਲਿਖੇ ਹੋਣ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਸਰਕਾਰ ਦਾ ਕੇਂਦਰੀ ਬੈਂਕ ਰਿਜ਼ਰਵ ਬੈਂਕ ਜਦੋਂ ਵੀ ਚਾਹੇ ਮੁਕਰ ਸਕਦਾ ਹੈ ਤੇ ਤੁਸੀਂ ਉਸ ਦਾ ਕੁਝ ਵੀ ਵਿਗਾੜ ਨਹੀਂ ਸਕਦੇ। ਸਰਕਾਰ ਜੋ ਅਸੀਂ ਚੁਣਦੇ ਹਾਂ, ਜੋ ਸਾਡੇ ਭਲਾਈ ਦੀ ਜਿੰਮੇਵਾਰ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਉਹ ਕਦੇ ਵੀ ਆਪਣੇ ਵਾਅਦੇ ਤੋਂ ਮੁਕਰ ਸਕਦੀ ਹੈ।  ਸਰਕਾਰ ਜੋ ਕੇਂਦਰੀ ਬੈਂਕ ਦੀ ਹਰ ਗੱਲ ਦੀ ਗਰੰਟੀ ਦਿੰਦੀ ਹੈ, ਕਦੇ ਵੀ ਆਪਣਾ ਹੱਥ ਪਿਛੇ ਖਿੱਚ ਸਕਦੀ ਹੈ। ਰਿਜ਼ਰਵ ਬੈਂਕ ਕਿੰਨਾ ਕਮਜ਼ੋਰ ਹੈ ਤੇ ਕਿਵੇਂ ਨਲਾਇਕੀ ਨਾਲ ਕੰਮ ਕਰਦਾ ਹੈ ਇਸ ਦਾ ਤਜਰਬਾ ਸਾਰੇ ਭਾਰਤ ਵਰਸ਼ ਨੂੰ ਹੋ ਗਿਆ ਹੈ ਜਿਸ ਨੇ 50 ਦਿਨਾਂ ਵਿੱਚ 60 ਵਾਰ ਆਪਣੀਆਂ ਹਦਾਇਤਾਂ ਬਦਲੀਆਂ।

ਬਾਵਜੂਦ ਲੋਕ ਤੰਤਰੀ ਦੇਸ਼ ਹੋਣ, ਸਾਨੂੰ ਸੰਵਿਧਾਨ ਦੀਆਂ ਧਾਰਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਜਕੜ ਕੇ ਰਖਿਆ ਗਿਆ ਹੈ ਜਦੋਂ ਕਿ ਸਰਕਾਰ ਦਾ ਮੁੱਖੀ ਇਸ ਦੀ ਹਰ ਬੰਦਸ਼ ਤੋਂ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਮੁਕਤ ਸਮਝਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਇਹ ਭਰਮ ਵੀ ਟੁੱਟ ਗਿਆ ਕਿ ਸਾਡੇ ਵੋਟਰਾਂ ਅੰਦਰ ਬਹੁਤ ਤਾਕਤ ਹੈ। ਬਿਲਕੁਲ ਨਹੀਂ, ਅਸੀਂ ਨਰਿੰਦਰ ਮੋਦੀ ਜਿਹੇ ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਅੱਗੇ ਬੇਵੱਸ ਹਾਂ।

ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਜੋ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਲੋਕ ਹਿਤਾਇਸ਼ੀ ਹੋਣ ਦਾ ਦਮ ਭਰਦਾ ਹੈ ਉਹ ਕਿੰਨਾ ਲੋਕ ਹਿਤੈਸ਼ੀ ਹੈ ਇਹ ਪਿਛਲੇ 50 ਦਿਨਾਂ ਵਿੱਚ ਆਮ ਜਨਤਾ ਨੇ ਬੈਂਕਾਂ ਦੀਆਂ ਕਤਾਰਾਂ ਵਿੱਚ ਖੜ੍ਹੋ ਕੇ ਮਹਿਸੂਸ ਕੀਤਾ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਬਿਨਾਂ ਕਿਸੇ ਕਸੂਰ ਦੇ ਉਹ ਸਜ਼ਾ ਦਿੱਤੀ ਜੋ ਉਹ ਸਾਰੀ ਉਮਰ ਯਾਦ ਰੱਖਣਗੇ। ਸਰਕਾਰ (ਬੀ ਜੇ ਪੀ) ਆਪਣੀਆਂ ਨਲਾਇਕੀਆਂ ਕਾਰਨ ਆਲੋਚਨਾ ਦਾ ਸ਼ਿਕਾਰ ਹੋਈ ਪਰ ਲੋਕਾਂ ਦਾ ਧਿਆਨ ਭਟਕਾਉਣ ਲਈ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਹੀ ਪੈਸੇ ਲੇਣ ਤੇ ਨੋਟ ਬਦਲੀ ਦੇ ਚੱਕਰ ਵਿੱਚ 50 ਦਿਨ ਲੰਮੀਆਂ ਲੰਮੀਆਂ ਕਤਾਰਾਂ ਵਿੱਚ ਲਗਾ ਦਿੱਤਾ। ਇਹ ਸੱਭ ਕੁਝ ਸਿਰਫ ਮੱਧ ਵਰਗ ਤੇ ਗਰੀਬ ਵਰਗ ਨੇ ਭੁਗਤਿਆ। ਜਿਸ ਅਮੀਰੀ ਨੂੰ ਨੁਕਸਾਨ ਪੁਚਾਉਣ ਦੀ ਗੱਲ ਕੀਤੀ ਗਈ ਉਸ ਦਾ ਵਾਲ ਵੀ ਵਿੰਗਾ ਨਾ ਹੋਇਆ। ਅਮੀਰ ਅਮੀਰ ਹੀ ਰਹੇ ਤੇ ਗਰੀਬ ਸਦਾ ਵਾਂਗ ਗਰੀਬ ਹੀ ਸਗੋਂ ਉਹ ਹੋਰ ਗਰੀਬ ਹੋ ਗਏ। ਇੱਕ ਅੰਦਾਜ਼ੇ ਅਨੁਸਾਰ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਪਿਛਲੇ 50 ਦਿਨਾਂ ਵਿੱਚ ਆਮ ਭਾਰਤੀਆਂ ਦੇ 35000 ਕਰੋੜ ਰੁਪਏ ਦੀ ਕੀਮਤ ਦੇ ਕੰਮ ਦੇ ਘੰਟੇ ਬਰਬਾਦ ਕਰ ਦਿੱਤੇ। ਇਹ ਸਮੁੱਚੇ ਭਾਰਤ ਦਾ ਬਹੁਤ ਵੱਡਾ ਘੱਟੋ ਘੱਟ ਨੁਕਸਾਨ ਸੀ। ਜਿਸ ਨੂੰ ਸਰਕਾਰ ਕਿਵੇਂ ਵਿ ਆਪਣੇ ਲੇਖੇ – ਜੋਖੇ ਵਿੱਚ ਕਦੇ ਵੀ ਨਹੀਂ ਲਿਆਵੇਗੀ। ( 5 ਕਰੋੜ ਕਾਰਡ ਧਾਰਕ ਦੇ ਔਸਤ 1 ਘੰਟਾ ਕਤਾਰ ਵਿੱਚ ਲੱਗਣ ਤੇ ਇੱਕ ਘੰਟੇ ਦੀ ਕੀਮਤ 50 ਰੁਪਏ 20 ਰੁਪਏ ਹਰੇਕ ਦੇ ਆਉਣ ਜਾਣ ਉਪਰ, 50 ਦਿਨਾਂ ਲਈ = 17500 ਕਰੋੜ + 17500 ਕਰੋੜ ਰੁਪਏ ਉਨ੍ਹਾਂ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਸਮੇਂ ਦੀ ਕੀਮਤ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਕੋਲ ਕਾਰਡ ਨਹੀਂ = 35000 ਕਰੋੜ) ਇਹ ਇੱਕ ਮੋਟਾ ਜਿਹਾ ਅੰਦਾਜ਼ਾ ਹੈ।  ਸਾਡਾ ਨਹੀਂ ਖਿਆਲ ਕਿ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਇਸ ਰਾਸ਼ੀ ਦੇ ਤੀਜੇ ਹਿੱਸੇ ਜਿੰਨਾ ਵੀ ਕਾਲਾ ਧਨ ਦੇਸ਼ ਚੋਂ ਫੜਿਆ ਹੋਵੇ। ਸੋ ਮੋਜੂਦਾ ਸਰਕਾਰੀ ਹਿੱਤਾਂ ਵਿੱਚ ਲੋਕ ਹਿੱਤ ਸ਼ਾਮਲ ਨਹੀਂ।

ਇਸ ਤੋਂ ਬਿਨਾਂ ਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਉਦਯੋਗ ਹਰ ਕਿਸਮ ਦਾ ਭਾਰੀ ਮੰਦੀ ਦਾ ਸ਼ਿਕਾਰ ਹੋਇਆ, ਬੇਰੁਜ਼ਗਾਰੀ, ਵਪਾਰ ਵਿੱਚ ਮੰਦਾ, ਘਾਟੇ, ਕਿਸਾਨੀ ਤੇ ਛੋਟੇ ਉਤਪਾਦਕ ਦਾ ਨੁਕਸਾਨ, ਤੇ ਹੋਰ ਕਿੰਨਾ ਕੁਝ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਆਂਕੜੇ ਆਉਣੇ ਹਾਲੇ ਬਾਕੀ ਹਨ ਜਿਹੜੇ ਛੇਤੀ ਹੀ ਜਨਵਰੀ ਦੇ ਮਹੀਨੇ ਵਿੱਚ ਆ ਜਾਣਗੇ, ਦੇਸ਼ ਆਰਥਕ ਵਿਕਾਸ ਕਰਦਾ ਕਰਦਾ ਮੂਧੇ ਮੂੰਹ ਡਿੱਗ ਪਿਆ ਹੈ। ਇਸ ਸੱਭ ਕੁਝ ਦੀ ਸਿੱਧੀ ਜਿੰਮੇਵਾਰੀ ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਤੇ ਉਸ ਦੇ ਸਲਾਹਕਾਰ ਵਿੱਤ ਮੰਤਰੀ ਦੀ ਬਣਦੀ ਹੈ।

ਉਨ੍ਹਾਂ ਅਜਿਹਾ ਕਿਉਂ ਕੀਤਾ? ਨੋਟਬੰਦੀ ਦੇ ਹੱਕ ਵਿੱਚ ਦਿਤੀਆਂ ਗਈਆਂ ਤਿੰਨੇ ਦਲੀਲਾਂ ਬਿਲਕੁਲ ਬੇਬੁਨਿਆਦ ਹਨ। ਦਹਿਸ਼ਤ ਗਰਦਾਂ ਕੋਲੋਂ ਨਵੇਂ ਨੋਟਾਂ ਦਾ ਫੜਿਆ ਜਾਣਾ ਇਸ ਗੱਲ ਦਾ ਸੰਕੇਤ ਹੈ ਕਿ ਸਰਕਾਰ ਦਾ ਇਹ ਅੰਦਾਜ਼ਾ ਗ਼ਲਤ ਨਿਕਲਿਆ। ਜਿਸ ਦੇ ਹੱਥ ਵਿੱਚ ਹਥਿਆਰ ਹੈ ਉਹ ਕਿਸੇ ਤੋਂ ਵੀ ਧਨ ਹਾਸਲ ਕਰ ਸਕਦਾ ਹੈ ਤੇ ਅਜਿਹਾ ਦਹਿਸ਼ਤ ਗਰਦਾਂ ਨੇ ਕੀਤਾ ਵੀ। ਇੱਕ ਬੈਂਕ ਲੁਟਿਆ ਗਿਆ ਜਿਸ ਚੋਂ 11 ਕਰੋੜ ਦੇ ਨਵੇਂ ਨੋਟ ਦਹਿਸ਼ਤ ਗਰਦਾਂ ਕੋਲ ਇੱਕ ਝਟਕੇ ਨਾਲ ਪਹੁੰਚ ਗਏ।

ਜੇ ਦਾਊਦ ਵਰਗਿਆਂ ਨੂੰ ਕਮਜ਼ੋਰ ਕਰਨ ਦੀ ਗੱਲ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਕੀਤੀ ਤਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਇਹ ਦਲੀਲ ਵੀ ਹਾਸੋਹੀਣੀ ਹੈ, ਹਫਤੇ, ਮਹੀਨੇ ਨਵੇਂ ਨੋਟਾਂ ਵਿੱਚ ਪੁਚਾਏ ਜਾਣ ਲੱਗ ਪਏ ਹੋਣਗੇ। ਜਦੋਂ ਤੱਕ ਸਰਕਾਰਾਂ ਆਰਥਕ ਵਿਵਸਥਾ ਵਿੱਚ ਤਬਦੀਲੀ ਨਹੀਂ ਕਰਦੀਆਂ, ਜਦੋਂ ਤਕ ਉਤਪਾਦਨ ਦੇ ਸਾਧਨਾਂ ਦੀ ਮਾਲਕੀ ਕਿਰਤੀਆਂ ਹੱਥ ਵਿੱਚ ਨਹੀਂ ਆਊਂਦੀ ਉਦੋਂ ਤੱਕ ਸਰਮਾਇੇਦਾਰ ਸਰਮਾਏਦਾਰ ਹੀ ਰਹਿਣਗੇ, ਅਮੀਰ ਅਮੀਰ ਹੀ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ ਤੇ ਗਰੀਬ ਗਰੀਬ ਹੀ।

ਕਾਲੇ ਧਨ ਦੀ ਜਿਹੜੀ ਪ੍ਰੀਭਾਸ਼ਾ ਸਰਕਾਰ ਦੇ ਰਹੀ ਹੈ ਉਹ ਬਿਲਕੁਲ ਉਚਿਤ ਨਹੀਂ। ਉਸ ਧਨ ਨੂੰ ਕਾਲਾ ਧਨ ਸਮਝਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਜਿਹੜਾ ਕਿਸੇ ਗ਼ਲਤ ਢੰਗ ਨਾਲ ਕਮਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਜਿਵੇਂ ਨਸ਼ਿਆਂ ਜਾਂ ਹਥਿਆਰਾਂ ਦੀ ਸਮਗਲਿੰਗ, ਦੇਹ ਵਪਾਰ ਮਤਲਬ ਮਨੁੱਖੀ ਜਿਸਮਾਂ ਦਾ ਵਪਾਰ ਆਦਿ, ਨਹੀਂ ਤਾਂ ਸਿਰਫ ਟੈਕਸ ਤੋਂ ਲੁਕਾ ਕੇ ਰਖਿਆ ਧਨ ਕਾਲਾ ਧਨ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ। ਜੇ ਇਹੋ ਗੱਲ ਹੈ ਤਾਂ ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ ਦੇ ਸਾਰੇ ਕਾਰਪੋਰੇਟ ਕਾਲੇ ਧਨ ਨਾਲ ਹੀ ਅਮੀਰ ਬਣੇ ਹਨ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਪਿਉ ਦਾਦਿਆਂ ਨੇ ਟੈਕਸਾਂ ਦੀ ਚੋਰੀ ਕੀਤੀ ਤੇ ਇਸ ਨੂੰ ਪਚਾਉਣ ਲਈ ਰਾਜਨੀਤਕ ਪਾਰਟੀਆਂ ਦੀ ਸਰਪ੍ਰਸਤੀ ਕੀਤੀ। ਦੇਸ਼ ਦੀ ਵਿਵਸਥਾ ਸ਼ੁਰੂ ਤੋਂ ਹੀ ਸਰਮਾਇਆਦਾਰੀ ਦੇ ਹੱਕ ਵਿੱਚ ਰਹੀ ਹੈ ਤੇ ਸਰਕਾਰਾਂ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਲਾਭ ਪੁਚਾਇਆ ਹੈ। ਹੁਣ ਵੀ ਸਰਕਾਰ ਨੂੰ ਆਮ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਪੰਜ ਹਜ਼ਾਰ ਵਿੱਚ ਵੀ ਕਾਲਾ ਧਨ ਦਿਖਾਈ ਦੇ ਰਿਹਾ ਹੈ ਪਰ ਕਿਸੇ ਵੀ ਕਾਰਪੋਰੇਟ ਘਰਾਣੇ ਉਪਰ ਹੱਥ ਨਹੀਂ ਪਾਇਆ। ਕੀ ਤੁਸੀਂ ਇਹ ਯਕੀਨ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹੋ ਕਿ ਇਸ ਸਰਕਾਰ ਦੀ ਨਜ਼ਰ ਵਿੱਚ ਸਾਰੇ ਧਨਾਢ ਕਾਰਪੋਰੇਟ ਈਮਾਨਦਾਰ ਹਨ ਤੇ ਸਵਾ ਕਰੋੜ ਲੋਕ ਬੇਈਮਾਨ। ਜੇ ਹਾਲੇ ਵੀ ਤੁਹਾਨੂੰ ਆਪਣੀ ਹੈਸੀਅਤ ਸਮਝ ਨਹੀਂ ਆਈ ਤਾਂ ਤੁਹਾਨੂੰ ਸਿਰਫ ਕਿਸੇ ਸਲਾਹ ਇਸਲਾਹ ਦੀ ਲੋੜ ਨਹੀਂ।

ਇਸ ਨੋਟਬੰਦੀ ਦੀ ਭੇਂਟ ਚੜ੍ਹੇ ਹਨ ਛੋਟੇ ਉਤਪਾਦਕ, ਕਿਉਂ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਕੋਲ ਆਪਣੇ ਕਾਮਿਆਂ ਨੂੰ ਦੇਣ ਲਈ ਨਗਦੀ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਇਸ ਦਾ ਸ਼ਿਕਾਰ ਹੋਏ ਹਨ ਕਿਸਾਨ, ਕਿਉਂ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਕੋਲ ਇਸ ਵਾਰੀ ਫਸਲ ਦੀ ਬਿਜਾਈ ਲਈ ਨਗਦੀ ਨਹੀਂ ਸੀ ਜਿਸ ਨਾਲ ਉਹ ਬੀਜ, ਖਾਦ ਖਰੀਦ ਸਕਣ। ਇਸ ਦਾ ਸ਼ਿਕਾਰ ਹੋਏ ਹਨ ਦਿਹਾੜੀਦਾਰ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਕੰਮ ਤਕਰੀਬਨ ਰੁਕ ਗਿਆ ਸੀ। ਇਸ ਦਾ ਅਸਰ ਝੱਲਿਆ ਹੈ ਬਜ਼ਾਰ ਨੇ ਜਿਥੇ ਦੁਕਾਨਦਾਰਾਂ ਦਾ ਕੰਮ ਲਗਭਗ 20 % ਰਹਿ ਗਿਆ ਹੈ, ਕਿਉਂ ਕਿ ਬਜ਼ਾਰ ਵਿੱਚ ਗਾਹਕ ਹੀ ਨਹੀਂ ਸਨ। ਮੱਧ ਵਰਗ ਦੇ ਲੋਕ ਇਸ ਦਾ ਸ਼ਿਕਾਰ ਹੋਏ ਕਿਉਂ ਕਿ ਸਿਰਫ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਬੈਂਕਾਂ ਵਿੱਚ ਖਾਤੇ ਸਨ, ਸਿਰਫ ਉਹੀ ਆਪਣੇ ਘਰ ਵਿੱਚ ਧਨ ਨਹੀਂ ਰੱਖਦੇ ਤੇ ਬੈਂਕ ਦਾ ਆਸਰ ਲੈਂਦੇ ਹਨ, ਸਿਰਫ ਉਹੀ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਵਿਆਜ ਦਾ ਲਾਲਚ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤੇ ਤਨਖਾਹਦਾਰ ਮੁਲਾਜ਼ਮ ਹਨ ਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਹੀ ਬੈਂਕਾਂ ਦੀਆਂ ਕਤਾਰਾਂ ਵਿੱਚ ਸੱਭ ਤੋਂ ਵੱਧ ਖਜਲ ਹੋਣਾ ਪਿਆ।

ਹੁਣ 50 ਦਿਨਾਂ ਬਾਦ ਸਰਕਾਰ ਐਵੇਂ ਅੱਕੀ ਪਲਾਹੀਂ ਹੱਥ ਮਾਰ ਰਹੀ ਹੈ ਤਾਂ ਜੋ ਕੁਝ ਤਾਂ ਲੋਕਾਂ ਦਿਖਾਇਆ ਜਾ ਸਕੇ। ਤੇ ਦੋਸ਼ ਭੰਨਿਆ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ ਬੈਂਕਾਂ ਉਪਰ ਅੱਖੇ ਬੈਂਕਾਂ ਦੀ ਮਿਲੀ-ਭੁਗਤ ਨਾਲ ਲੋਕ ਖੁਆਰ ਹੋਏ ਤੇ ਨੋਟ ਵੱਡੀ ਗਿਣਤੀ ਵਿੱਚ ਨਵੇਂ ਬਣੇ ਵਪਾਰੀਆਂ ਕੋਲ ਪਹੁੰਚ ਗਏ। ਇੱਕ ਹੋਰ ਗੱਲ ਸਪਸ਼ਟ ਹੋ ਗਈ ਹੈ ਕਿ ਜਦੋਂ ਇੱਕ ਇੱਕ ਬੰਦਾ 2000 ਦੇ ਨੋਟ ਲਈ ਤਰਸ ਰਿਹਾ ਹੈ ਉਦੋਂ ਕਰੋੜਾਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਵਿੱਚ ਨਵੇਂ ਨੋਟ ਫੜੇ ਜਾਣਾ ਇਸ ਗੱਲ ਦਾ ਸੰਕੇਤ ਹੈ ਕਿ ਧਨ ਤਾਂ ਧਨ ਹੀ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ ਪੁਰਾਣੇ ਤੇ ਨਵੇਂ ਨੋਟਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇਹ ਕੋਈ ਰੂਪ ਵੀ ਅਖਤਿਆਰ ਕਰ ਸਕਦਾ ਹੈ।

ਇਸ ਨੋਟ ਬੰਦੀ ਦੀ ਕੋਈ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਨਹੀਂ। ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਉਪਰ ਆਖਿਆ ਗਿਆ ਹੈ ਕਿ ਸਰਕਾਰ ਦਾ ਅਸਲ ਰਿਪੋਰਟ ਕਾਰਡ ਜਨਵਰੀ ਵਿੱਚ ਆਉਣਾ ਹੈ, ਜਦੋਂ ਵਿਕਾਸ ਦਰ ਦਾ ਪਤਾ ਲਗੇਗਾ। ਇਹ ਵੀ ਪਤਾ ਲੱਗ ਸਕੇਗਾ ਕਿ ਦੇਸ਼ ਕਿੰਨੇ ਸਾਲ ਪਿਛੇ ਗਿਆ। ਨੋਟ ਦਾ ਪਸਾਰਾ ਕਿੰਨਾ ਘਟਿਆ ਹੈ ਇਹ ਵੀ ਪਤਾ ਲੱਗ ਜਾਵੇਗਾ। ਜੇ ਸਰਕਾਰ ਪੈਸੇ ਕਢਾਉਣ ਉਪਰ ਪਾਬੰਦੀ ਖਤਮ ਕਰ ਦੇਵੇ, ਤਾਂ ਮੇਰਾ ਖਿਆਲ ਹੈ ਲੋਕ ਬੈਂਕਾਂ ਦਾ ਖਹਿੜਾ ਛੱਡ ਦੇਣਗੇ। ਇਸ ਨੋਟਬੰਦੀ ਨੇ ਬੈਂਕਾਂ ਦੇ ਵਕਾਰ ਨੂੰ ਵੀ ਬਹੁਤ ਵੱਡੀ ਠੇਸ ਪੁਚਾਈ ਹੈ।  

ਇਸ ਨੋਟਬੰਦੀ ਤੋਂ ਰਾਜ ਕਰ ਰਹੀ ਪਾਰਟੀ ਨੂੰ ਕੋਈ ਰਾਜਸੀ ਲਾਭ ਹੋਇਆ ਹੋਵੇ ਤਾਂ ਇਹ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਆਪਣੀ ਸੋਚ ਹੋ ਸਕਦੀ ਹੈ, ਪਰਤੂੰ ਨਰਿੰਦਰ ਮੋਦੀ ਦੀ ਆਪਣੀ ਸਾਖ ਨੂੰ ਖਾਸਾ ਵੱਟਾ ਲੱਗਿਆ ਹੈ। ਇਸ ਦਾ ਪ੍ਰਮਾਣ ਆਉਣ ਵਾਲੀਆਂ ਵਿਧਾਨ ਸਭਾ ਚੋਣਾਂ ਦੇ ਨਤੀਜਿਆਂ ਤੋਂ ਮਿਲ ਜਾਣਾ ਹੈ। ਵਿਕਾਸ ਜਰੂਰ ਹੋਇਆ ਹੈ, ਨਫਰਤ ਦੀ ਰਾਜਨੀਤੀ ਦਾ, ਕਾਰੋਪੋਰੇਟ ਘਰਾਣਿਆਂ ਦਾ, ਨੇਤਾਵਾਂ ਦੀਆਂ ਨਿੱਜੀ ਜਾਇਦਾਦਾਂ ਦਾ, ਲੁੱਟ ਖਸੁੱਟ ਦਾ, ਬੇਰੁਜ਼ਗਾਰੀ ਦਾ, ਤੇ ਇਸ ਤੋਂ ਹੋਣ ਵਾਲੇ ਵਿੱਤੀ ਖੱਪੇ ਨੂੰ ਪੂਰਾ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਸੰਭਵ ਹੈ ਕਈ ਸਾਲਾਂ ਦਾ ਸਮਾਂ ਲੱਗੇ।

ਫੁਰਮਾਇਸ਼

ਫੁਰਮਾਇਸ਼

ਉਂਗਲ ਉਪਰ ਨਿਸ਼ਾਨ

ਹੁਣ ਜਿਸ ਦੇ ਹੱਥ ਉਪਰ ਸਿਆਹੀ ਨਾ ਹੋਵੇ ਉਸ ਨੂੰ ਕੀ ਆਖੋਗੇ......?

ਕੇਂਦਰ ਸਰਕਾਰ ਦੇ ਅਧਿਕਾਰੀਆਂ ਦਾ ਇਹ ਅਗਲਾ ਮੂਰਖਤਾ ਭਰਿਆ ਫੈਸਲਾ ਹੋਵੇਗਾ, ਕਿ ਨਿਸ਼ਾਨ ਲਾ ਦਿਤੇ ਜਾਣ ਕਿ ਕੋਈ ਬੰਦਾ ਬਾਰ ਬਾਰ ਬੈਂਕ ਨਾ ਜਾ ਸਕੇ। ਮਸਝਣ ਵਾਲੀ ਗੱਲ ਹੈ ਕਿ  ਇਹ ਉਸ ਦਾ ਆਪਣਾ ਪੈਸਾ ਹੈ, ਜਿਸ ਦੇ ਹਰ ਨੋਟ ਉਪਰ ਤੁਸੀਂ ਲਿਖ ਕੇ ਦਿਤਾ ਹੈ ਕਿ ਕੇਦਰ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਨੋਟ ਦੇ ਮਾਲਕ ਨੂੰ ਲਿਖੀ ਹੋਈ ਰਕਮ ਦੇ ਰੁਪਏ ਦੇਣ ਦਾ ਵਚਨ ਦਿਤਾ ਹੈ।

ਮੈਂ ਹੈਰਾਨ ਹਾਂ ਹਾਲੇ ਤੱਕ ਜਨਤਾ ਇਸ ਫੈਸਲੇ ਨੂੰ ਕਿਵੇਂ ਪਰਵਾਨ ਕਰ ਰਹੀ ਹੈ। ਇਸ ਬਾਰੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਕੋਈ ਸਵਾਲ ਕਿਉਂ ਨਹੀਂ ਉਠਾਇਆ। ਕਿਉਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਇਸ ਨੂੰ ਅਦਾਲਤ ਵਿੱਚ ਨਹੀਂ ਵੰਗਾਰਿਆ?  ਜਦੋਂ ਕਿ ਹਕੀਕਤ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਕੇਂਦਰ ਸਰਕਾਰ ਆਪਣੇ ਉਸ ਵਾਦੇ ਤੋਂ ਮੁਕਰ ਗਈ ਹੈ।

ਪੁਛਣਾ ਬਣਦਾ ਸੀ ਕਿ ਤੁਸੀਂ ਇਸ ਵਾਦੇ ਤੋਂ ਮੁਕਰੇ ਹੀ ਕਿਉਂ, ਪਰ ਹੁਣ ਹਰ ਵਿਅਕਤੀ ਤੋਂ ਉਸ ਦਾ ਪਛਾਣ ਪੱਤਰ ਮੰਗਦੇ ਹੋ, ਇਥੇ ਹੀ ਬੱਸ ਨਹੀਂ  ਤਾਂ ਉਸ ਦੀ ਉਂਗਲ ਉਪਰ ਨਿਸ਼ਾਨ ਲਾਉਂਣ ਦੀ ਕਵਾਇਦ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿਤੀ ਹੈ।  ਇੱਕ 4ਹਜ਼ਾਰ ਪਿਛੇ ਇੱਕ ਨਿਸ਼ਾਨ? ਕੀ ਲੋਕ ਇੰਨੇ ਬੇਵਕੂਫ ਹਨ, ਕਿ ਦੋ ਦੋ ਹਜ਼ਾਰ ਪਿਛੇ ਆਪਣੀਆਂ ਉਂਗਲਾਂ ਉਪਰ ਤੇਜ਼ਾਬ ਦੇ ਨਿਸ਼ਾਨ ਲੁਆਉਂਦੇ ਫਿਰਨਗੇ। ਉਹ ਇਹੋ ਜਿਹੇ ਫੈਸਲੇ ਦਾ ਵਿਰੋਧ ਕਿਉਂ ਨਾ ਕਰਨ। ਇਹ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਅਧਿਕਾਰ ਹੈ।

ਮੇਰੀ ਅਗਲੀ ਹੈਰਾਨੀ ਇਸ ਗੱਲ ਦੀ ਵੀ ਹੈ ਕਿ ਲੋਕ ਤੁਹਾਡੇ ਇਸ ਫੈਸਲੇ ਉਪਰ ਤਾੜੀਆਂ ਮਾਰ ਰਹੇ ਹਨ ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਹੁਣ ਸੱਭ ਕੁਝ ਠੀਕ ਹੋ ਜਾਵੇਗਾ। ਇਹ ਸਰਕਾਰੀ ਤੰਤਰ ਦੀ ਕਮਅਕਲੀ  ਹੈ ਕਿ ਇਹੋ ਜਿਹਾ ਫੈਸਲਾ ਜਿਸ ਨਾਲ ਸਵਾ ਅਰਬ ਲੋਕ ਹਿੱਲ ਜਾਣੇ ਸਨ, ਲੈਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਇਹ ਸਾਰਾ ਕੁਝ ਕਿਉਂ ਨਹੀਂ ਸੋਚਿਆ ਗਿਆ? ਕਿਉਂ ਸਾਰੇ ਇੰਤਜ਼ਾਮ ਨਹੀਂ ਕੀਤੇ ਗਏ? ਕਿਉਂ 7.59 ਸ਼ਾਮ ਤੱਕ ਪੁਰਾਣੇ ਨੋਟ ਮਸ਼ੀਂਨਾਂ ਚੋਂ ਬਾਹਰ ਆਉਂਦੇ ਰਹੇ ਤੇ 8 ਵਜੇ ਉਹ ਸਾਰੇ ਕਾਗਜ਼ ਬਣ ਗਏ?

ਤੁਸੀਂ ਲੋਕਾਂ ਤੋਂ ਹਿਸਾਬ ਕਿਤਾਬ ਕਿਵੇਂ ਲੈਣਾ ਹੈ ਇਹ ਤਾਂ ਬਾਦ ਦੀ ਗੱਲ ਹੈ ਪਰ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਹੁਣ ਤੈਅ ਕਰ ਲੈਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਤੁਹਾਡੀ ਨਾਲਇਕੀ ਦਾ ਹਿਸਾਬ ਕਿਤਾਬ ਕਦੋਂ ਲੈਣਾ ਹੈ। ਕੀ ਇਹ ਬੀ ਜੇ ਪੀ ਦੀ ਸਰਕਾਰ ਦੀ ਅੱਛੇ ਦਿਨਾਂ ਦੀ ਪ੍ਰੀਭਾਸ਼ਾ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਹੈ?

ਕਰੰਸੀ ਬਦਲਣ ਦੇ ਇਸ ਤੋਂ ਬਿਨਾਂ ਹੋਰ ਵੀ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਢੰਗ ਸਨ। ਪੰਜ ਸੋ ਤੇ ਹਜ਼ਾਰ ਦੇ ਨੋਟ ਮਸ਼ੀਂਨਾਂ ਚੋਂ ਬਾਹਰ ਕੱਢੇ ਜਾ ਸਕਦੇ ਸਨ। ਬਿਨਾਂ ਕਿਏ ਨੂੰ ਦੱਸਿਆ ਬੈਂਕ ਪੁਰਾਣੇ ਨੋਟਾਂ ਦੀ ਥਾਂ ਨਵੇਂ ਨੋਟ ਜਾਰੀ ਕਰ ਸਕਦੇ ਸਨ। ਜਿਸ ਧਨ ਨੂੰ ਕਾਲਾ ਧਨ ਆਖਦੇ ਹੋ ਉਸ ਨੂੰ ਬਾਹਰ ਕੱਢਣ ਦੇ ਹੋਰ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਢੰਗ ਸਨ, ਇਸ ਬਾਰੇ ਕਈ ਤਰੀਕਿਆਂ ਨਾਲ ਸੋਚਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਸੀ।

ਪਰ ਕਿਸੇ ਵੀ ਇੱਕ ਵਿਅਕਤੀ ਨੂੰ ਕੋਈ ਹੱਕ ਨਹੀਂ ਸੀ ਕਿ ਉਹ ਸਾਰੇ ਦੇਸ਼ ਦੀ ਜਨਤਾ ਨੂੰ ਚਾਰ - ਛੇ ਮਹੀਨਿਆਂ ਲਈ ਅਗਵਾ ਕਰ ਲਏ, ਤੇ ਫਿਰ ਰੋਟੀ ਤੋਂ ਮੁਥਾਜ ਕਰ ਦੇਵੇ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦੇ ਬਾਕੀ ਮਸਲਿਆਂ ਤੋਂ ਹਟਾ ਕੇ ਕਿਸੇ ਨਵੇਂ ਮਸਲੇ ਵਿੱਚ ਉਲਝਾ ਦੇਵੇ। ਬਣੀ ਬਣਾਈ ਆਰਥਕ ਵਿਵਸਥਾ ਡਾਂਵਾਂਡੋਲ ਕਰ ਦੇਵੇ। ਹਰ ਇੱਕ ਨੂੰ ਜ਼ਰਗ-ਮਾਲ ਬਣਾ ਦੇਵੇ।

ਸ਼ੁਕਰੀਆ ਮੋਦੀ ਜੀ

ਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਆਰਥਕ ਮੰਦੀ ਦੇ ਹਾਲਾਤ ਆਉਣ ਵਿੱਚ ਹਾਲੇ ਕੁਝ ਸਮਾਂ ਰਹਿੰਦਾ ਸੀ। ਇੱਕ ਅੰਦਾਜ਼ੇ ਅਨੁਸਾਰ ਇਸ ਵਿੱਚ ਹਾਲੇ ਦਸ ਕੁ ਸਾਲਾਂ ਦਾ ਸਮਾਂ ਸੀ, ਦਸ - ਵੀਹ ਸਾਲ ਬਾਦ ਅਜਿਹੇ ਹਾਲਾਤ ਬਣ ਸਕਦੇ ਸਨ ਜਦੋਂ ਆਰਥਕ ਮੰਦਵਾੜੇ ਨੇ ਸਾਨੂੰ ਘੇਰ ਲੈਣਾ ਸੀ ਤੇ ਅਸੀਂ ਬੇਰੁਜ਼ਗਾਰੀ ਤੇ ਸਰਮਾਇਆਦਾਰੀ ਦੇ ਝੰਬੇ ਹੋਇਆ ਨੇ ਇਨਕਲਾਬ ਦੇ ਝੰਡੇ ਨੂੰ ਹੱਥ ਪਾ ਲੈਣਾ ਸੀ।

ਇਨਕਲਾਬ ਦਾ ਇਹ ਇਨਕਲਾਬ ਦਾ ਦੌਰ ਦਰਅਸਲ ਸਰਮਾਇਆਦਾਰੀ ਦੇ ਸੰਕਟ ਚੋਂ ਪੈਦਾ ਹੋਣਾ ਸੀ। ਤੇ ਇਹ ਸੁਭਾਵਕ ਗੱਲ ਹੈ ਕਿ ਜਦੋਂ ਜਦੋਂ ਵੀ ਅਰਥਚਾਰੀ ਦੀ ਕੋਈ ਵਿਵਸਥਾ ਸੰਕਟ ਗ੍ਰਸਤ ਹੋਈ ਹੈ ਉਸ ਚੋਂ ਨਿਰਣਾਇਕ ਹਾਲਾਤ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਤੇ ਪਰਸਥਿਤੀਆਂ ਤਬਦੀਲੀ ਨੂੰ ਜਨਮ ਦਿੰਦੀਆਂ ਹਨ। ਸੰਕਟ ਦਾ ਮਤਲਬ ਹੈ ਕਿ ਜਦੋਂ ਕੋਈ ਵਿਵਸਥਾ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਹੀ ਨਾ ਸੰਭਾਲ ਸਕੇ ਉਸ ਦਾ ਢਹਿ ਢੇਰੀ ਹੋ ਜਾਣਾ ਲਾਜ਼ਮੀ ਹੈ।

ਇਨ੍ਹਾਂ ਹਾਲਤਾਂ ਉਪਰ ਫਿਰ ਕਿਸੇ ਦਾ ਕਾਬੂ ਨਹੀਂ ਸੀ ਰਹਿਣਾ। ਦੇਸ਼ ਦੀ 60% ਤੋਂ ਵੱਧ ਜਨਤਾ ਕੋਲ ਨਾ ਢੰਗ ਦੀ ਰੋਟੀ ਹੋਣੀ ਸੀ ਤੇ ਨਾ ਰੁਜ਼ਗਾਰ, ਨਾ ਕੋਈ ਭੱਵਿਖ ਤੇ ਨਾ ਕੋਈ ਉਮੀਦ। ਅੰਕੜੇ ਦੱਸਦੇ ਹਨ ਕਿ ਸਾਡੇ ਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਮੋਜੂਦਾ ਆਰਥਕ ਵਿਵਸਥਾ ਜਿਸ ਨੂੰ ਕਈ ਲੋਕ ਦੇਸ਼ ਦੀ ਅਜ਼ਾਦੀ ਤੋਂ ਬਾਦ ਸੁਨਹਿਰਾ ਕਾਲ ਸਮਝਦੇ ਹਨ, ਹਰ ਸਾਲ 1 ਕਰੋੜ 86 ਬੇਰੁਜ਼ਗਾਰ ਪੈਦਾ ਕਰ ਰਹੀ ਹੈ। ਅਗਲੇ ਦਸ ਸਾਲਾਂ ਵਿੱਚ ਇਹ ਗਿਣਤੀ 30 ਤੋਂ 40 ਕਰੋੜ ਹੋ ਸਕਦੀ ਹੈ। ਮੋਜੂਦਾ ਸਰਮਾਇਅਦਾਰੀ ਵਿਵਸਥਾ ਲਗਭਗ ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਹਾਲਤਾਂ ਹੀ ਬਾਕੀ ਥਾਂਵਾਂ ਉਪਰ ਪੈਦਾ ਕਰੀ ਜਾ ਰਹੀਆਂ ਹਨ। ਭਾਰਤ ਕਿਉਂ ਕਿ ਇੱਕ ਮਜ਼ਬੂਤ ਜਨ-ਸੰਖਿਆ ਵਾਲੀ ਵਿਵਸਥਾ ਹੈ ਇਥੇ ਇਹ ਪ੍ਰਸਥਿਤੀ ਜਲਦੀ ਵਿਸਫੋਟਕ ਹੋ ਸਕਦੀ ਹੈ। ਉਸ ਵੇਲੇ ਸਾਡੇ ਨਾਲ ਪੁਰਾ ਯੂਰੋਪ ਹੋਣਾ ਸੀ, ਅਮਰੀਕਾ ਤੇ ਅਸਟ੍ਰੇਲੀਆ ਵੀ..... ਫਿਰ ਇਸ ਨੂੰ ਵਾਪਰਣ ਤੋਂ ਕਿਸੇ ਨੇ ਰੋਕ ਨਹੀਂ ਸੀ ਸਕਣਾ।

ਸਾਨੂੰ ਭਲੀ ਭਾਂਤ ਪਤਾ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਦੁਰਦਸ਼ਾ ਸਰਮਾਇਆਦਾਰੀ ਦੀ ਅੰਨ੍ਹੀ ਲੁੱਟ, ਆਰਥਕ ਸ਼ੋਸ਼ਣ ਤੇ ਸਰਕਾਰੀ ਨੀਤੀਆਂ ਕਾਰਨ ਹੋਣੀ ਸੀ ਜਿਸ ਨਾਲ ਦੇਸ਼ ਦਾ ਸਰਮਾਇਆ ਕੁਝ ਘਰਾਣਿਆਂ ਦੇ ਹੱਥ ਵਿੱਚ ਪਹੁੰਚ ਜਾਣਾ ਸੀ। ਇਸ ਗੱਲ ਨੂੰ ਦੁਨੀਆ ਭਰ ਦੇ ਕਾਰਪੋਰੇਟ ਵੀ ਚੰਗੀ ਤਰਹਾਂ ਜਾਣਦੇ ਹਨ ਤੇ ਉਹ ਇਸ ਪੁਆਇੰਟ ਤੱਕ ਜਾਣ ਤੋਂ ਟਾਲ ਮਟੋਲ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਇਹ ਇੱਕ ਤਰਹਾਂ ਨਾਲ ਸਰਮਾਇਦਾਰੀ ਦੀ ਉਮਰ ਲੰਮੀ ਕਰਨ ਦੇ ਆਖਰੀ ਯਤਨ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਕਦੇ ਕੋਈ ਸਮਾਜ ਭਲਾਈ ਸਕੀਮਾਂ ਆ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ, ਕਦੇ ਕੁਝ ਹੋਰ... ਪਰ ਇਸ ਵਿੱਚ ਕੋਈ ਦੋ ਰਾਵਾਂ ਨਹੀਂ ਕਿ ਸਰਮਾਇਆਦਾਰੀ ਦੁਨੀਆ ਭਰ ਵਿੱਚ ਸੰਕਟ ਗ੍ਰਸਤ ਹੈ ਤੇ ਇਸ ਦਾ ਵਿਕਾਸ ਇਸ ਦੇ ਵਿਨਾਸ਼ ਵੱਲ ਵੱਧਦਾ ਆਖਰੀ ਕਦਮ ਹੈ।

ਸਰਮਾਇਆਦਾਰੀ ਦਾ ਸੰਕਟ ਉਸ ਦੀ ਮੁਨਾਫਾਖੋਰੀ ਦੀ ਲਾਲਸਾ ਦੀ ਦੇਣ ਹੈ। ਸਰਮਾਇਅਦਾਰ ਆਪਣੇ ਸਰਮਾਏ ਦਾ ਵੱਧ ਤੋਂ ਮੁੱਲ ਵਸੂਲਣਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਹੈ ਇਸ ਲਈ ਉਹ ਮੁਨਾਫਾ ਵਧਾਉਣਾ ਆਪਣਾ ਹੱਕ ਸਮਝਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਕੰਮ ਵਾਸਤੇ ਮੰਡੀਆਂ ਵਿੱਚ ਦਿਸਦੀ ਆਪੋ ਧਾਪੀ ਇਸ ਦਾ ਸਿੱਧਾ ਸਬੂਤ ਹੈ। ਇਸ ਨੂੰ ਉਹ ਸਿਹਤਮੰਦ ਮੁਕਾਬਲੇ ਦੀ ਸਥਿਤੀ ਦੱਸਦੇ ਹਨ। ਸਰਕਾਰ ਇਸ ਨੂੰ ਚੰਗਾ ਮੰਨਦੀ ਹੈ ਪਰ ਇਸ ਮੁਕਾਬਲੇ ਵਿੱਚ ਛੋਟੀਆਂ ਮੱਛੀਆਂ ਨੂੰ ਨਿਗਲ ਕੇ ਵੱਡੀਆਂ ਮੱਛੀਆਂ ਭਿਆਨਕ ਮਗਰਮੱਛ ਦਾ ਰੂਪ ਧਾਰਨ ਕਰ ਲੈਂਦੀਆਂ ਹਨ। ਸਾਡੇ ਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਵੀ ਪਿਛਲੇ ਦਸ ਕੁ ਸਾਲਾਂ ਵਿੱਚ ਕਈ ਵੱਡਿਆਂ ਮੱਛੀਆਂ ਮਗਰਮੱਛ ਬਣ ਕੇ ਬੈਠ ਗਈਆਂ ਹਨ।

ਮੁਨਾਫਾਖੋਰੀ ਕਿਰਤੀਆਂ ਤੇ ਕਾਮਿਆਂ ਲਈ ਕਦੇ ਚੰਗੀ ਸਾਬਤ ਨਹੀਂ ਹੋਈ। ਇਸ ਨਾਲ ਕਿਰਤ ਦੀ ਲੁੱਟ ਤੇ ਕਿਰਤੀਆਂ ਦਾ ਸ਼ੋਸ਼ਣ ਵਧਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਨੂੰ ਜਾਇਜ਼ ਬਣਾਉਣ ਦਾ ਇੱਕੋ ਇੱਕ ਢੰਗ ਬੇਰੁਜ਼ਗਾਰੀ ਪੈਦਾ ਕਰਨਾ ਹੈ, ਮੰਗ ਤੇ ਪੂਰਤੀ ਦੇ ਨਿਯਮ ਨੂੰ ਲਾਗੂ ਕਰਦਿਆਂ ਉਜਰਤ ਦੀ ਦਰ ਘੱਟਦੀ ਹੈ ਤੇ ਸ਼ੋਸ਼ਣ ਦੀ ਦਰ ਵੱਧਦੀ ਤੁਰੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ।

ਪਰ ਮੋਦੀ ਜੀ ਇਸ ਨੋਟ ਬੰਦੀ ਨੇ ਇਹ ਰਾਹ ਅਸਾਨ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਹੈ। ਇਨਕਲਾਬ ਦੇ ਨੇੜੇ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਹੈ ਤੁਸਾਂ, ਇੱਕ ਹੀ ਝਟਕੇ ਨਾਲ.... ਮੱਧ ਵਰਗ ਕੋਲ ਜਿਹੜੀ ਪੂੰਜੀ ਸੀ ਜਿਸ ਨਾਲ ਉਹ ਵਿਕਾਸ ਦੀ ਪੌੜੀ ਚੜ੍ਹ ਕੇ ਅੱਗੇ ਵਧਣ ਦੀ ਲਾਲਸਾ ਰੱਖਦਾ ਸੀ ਉਹ ਤੁਸੀਂ ਲਗਭਗ ਨਿਬੇੜ ਦਿੱਤੀ ਹੈ। ਕਾਲਾ ਧਨ ਉਹ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ ਜੋ ਤੁਸੀਂ ਆਖਦੇ ਹੋ, ਇਹ ਅਸਲ ਵਿੱਚ ਮੁਨਾਫੇ ਦੀ ਲਾਲਸਾ ਚੋਂ ਨਿਕਲੀ ਕਿਰਤ ਦੀ ਲੁੱਟ ਚੋਂ ਪੈਦਾ ਹੋਇਆ ਧਨ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਜਿਸ ਨੂੰ ਸਰਮਾਇਅਦਾਰੀ ਸਰਮਾਏ ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਬਣਾਉਂਦੀ ਹੈ।

ਸਰਕਾਰ ਨੂੰ ਟੈਕਸ ਦੇਣਾ ਜਾਂ ਨਾ ਦੇਣਾ ਲੋਕਾਂ ਤੇ ਸਰਕਾਰ ਦੇ ਆਪਸੀ ਸਮਝੌਤੇ ਦੀ ਗੱਲ ਹੈ। ਸਰਕਾਰ ਨਾਲ ਇੱਕ ਸਮਝੌਤਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਲੋਕਾਂ ਦਾ ਕਿ ਗਵਰਨੈਂਸ ਦੇ ਨਾਂ ਉਪਰ ਉਹ ਆਪਣਾ ਬਣਦਾ ਹਿੱਸਾ ਦੇਣ ਪਰ ਲੋਕ ਤੰਤਰ ਵਿੱਚ ਜੇ ਇਹੋ ਸਰਕਾਰ ਸਰਮਾਇਅਦਾਰੀ ਵੱਲੋਂ ਖਰੀਦ ਲਈ ਜਾਵੇ ਜਾਂ ਸਰਕਾਰ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਸਰਮਾਇਅਦਾਰਾਂ ਵੱਲੋਂ ਵਰਤੇ ਜਾਣ ਦੀ ਖੁਲ੍ਹ ਦੇ ਦੇਵੇ, (ਤੁਸੀਂ ਇਸ ਨੂੰ ਰਾਜਨੀਤਕ ਨੀਤੀ ਵੀ ਆਖ ਸਕਦੇ ਹੋ) ਤਾਂ ਲੋਕਾਂ ਦਾ ਵੀ ਹੱਕ ਬਣਦਾ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਸਰਕਾਰ ਨੂੰ ਦਿੱਤੇ ਜਾਣ ਵਾਲੇ ਟੈਕਸ ਉਪਰ ਸਵਾਲ ਕਰ ਸਕਣ ਤੇ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਇਸ ਨੂੰ ਦੇਣ ਤੋਂ ਇਨਕਾਰ ਵੀ ਕਰ ਦੇਣ....। ਅਸਲ ਵਿੱਚ ਟੈਕਸ ਤਾਂ ਲੋਕਾਂ ਤੋਂ ਪੁੱਛ ਕੇ ਲਾਏ ਜਾਣੇ ਚਾਹੀਦੇ ਹਨ। ਸਰਕਾਰ ਆਪਣੀ ਜਵਾਬਦੇਹੀ ਤੈਅ ਕਰੇ ਕਿ ਉਹ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਕਿਵੇਂ ਜਵਾਬ ਦੇਹ ਹੋਵੇਗੀ। ਜੇ ਕੋਈ ਹਾਕਮ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਮਰਜ਼ੀ ਦਾ ਮਾਲਕ ਸਮਝਣ ਲੱਗ ਪਵੇ ਤਾਂ ਇਹ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਬਦਕਿਸਮਤੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਕਿੰਨੀ ਦੇਰ ਉਸ ਨੂੰ ਬਰਦਾਸ਼ਤ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਮੱਧ-ਵਰਗ ਦੀ ਪੂੰਜੀ ਦੀ ਸਮਾਪਤੀ ਨਾਲ ਹੀ ਮੱਧ ਵਰਗ ਚੋਂ ਕਿਰਤੀ ਵਰਗ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਵਿੱਚ ਵਾਧਾ ਹੋਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਤੇ ਹੁਣ ਇਹ ਬਹੁਤ ਤੇਜ਼ੀ ਨਾਲ ਹੋਵੇਗਾ। ਖੁਸ਼ਕਿਸਮਤੀ ਨਾਲ ਸਾਡੇ ਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਮੱਧ ਵਰਗ ਇੱਕ ਵੱਡੀ ਗਿਣਤੀ ਵਿੱਚ ਮੋਜੂਦ ਹੈ। ਇਸ ਦੀਆਂ ਸਫਾਂ ਵਿੱਚ ਵੀ ਭੰਨ ਤੋੜ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਜਾਣੀ ਹੈ। ਤੇ ਇਹ ਕੁਦਰਤੀ ਹੈ, ਅਜਿਹੀ ਉਥਲ ਪੁਥਲ ਕਈ ਵਾਰੀ ਕਿਸੇ ਗ਼ਲਤ ਫੈਸਲੇ ਨਾਲ ਜਲਦੀ ਵਾਪਰ ਜਾਂਦੀ ਹੈ।

ਇਸ ਨਾਲ ਬੇਰੁਜ਼ਗਾਰਾਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਵਿੱਚ ਚੋਖਾ ਵੱਧਾ ਹੋਣਾ ਲਾਜ਼ਮੀ ਹੈ। ਅੰਕੜੇ ਦੱਸਦੇ ਹਨ ਕਿ ਤੁਸੀਂ ਲੰਘੇ ਸਾਲ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਲੱਖ 35 ਹਜ਼ਾਰ ਨੌਕਰੀਆਂ ਦਿੱਤੀਆਂ ਹਨ ਪਰ ਇਸ ਇੱਕ ਹੀ ਝਟਕੇ ਨਾਲ ਚਾਰ ਤੋਂ ਛੇ ਲੱਖ ਲੋਕ ਬੇਰੁਜ਼ਗਾਰ ਹੋ ਜਾਣ ਦੀ ਸੰਭਾਵਨਾ ਹੈ। ਅਫਸੋਸ ਇਹ ਅੰਕੜੇ ਤੁਹਾਡੇ ਤੱਕ ਨਹੀਂ ਪਹੁੰਚਣੇ ਕਿਉਂ ਕਿ ਇਹ unorganized sector ਦੇ ਅੰਕੜੇ ਹਨ। ਤੁਹਾਡੇ ਮਾਹਰਾਂ ਨੂੰ ਨਾ ਦਿਖਾਈ ਦੇਣ ਵੱਖਰੀ ਗੱਲ ਹੈ ਪਰ ਹੋਣਾ ਇੰਜ ਹੀ ਹੈ। ਹੁਣ ਤੁਸੀਂ ਦੋ ਕੰਮ ਕੀਤੇ ਹਨ- ਪਹਿਲਾ ਸਰਮਾਇਆ ਅਮੀਰ ਸਰਮਾਇਆਦਾਰੀ ਦੇ ਹੱਥਾਂ ਵਿੱਚ ਪੁਚਾਏ ਜਾਣ ਦਾ ਰਾਹ ਸੌਖਾ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਹੈ। ਦੂਜਾ ਉਨ੍ਹਾਂ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਨੂੰ ਵਾਧੇ ਦੇ ਰਾਹ ਪਾ ਦਿਤਾ ਹੈ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਕੋਲ ਗਵਾਉਣ ਲਈ ਕੁਝ ਨਹੀਂ ਹੋਣਾ। ਅਗਲਾ ਰਸਤਾ ਤਾਂ ਸਮੇਂ ਨੇ ਆਪਣੇ ਆਪ ਤੈਅ ਕਰ ਦੇਣਾ ਹੈ।

ਸੋ ਧੰਨਵਾਦ ਬਹੁਤ ਬਹੁਤ ਮੋਦੀ ਜੀ..... ਰਸਤਾ ਅਸਾਨ ਕਰ ਦੇਣ ਲਈ।

mistri

ਮਿਸਤਰੀ ਅੰਕਲ

ਮੈਂ ਉਸ ਨੂੰ ਜਾਣਦਾ ਹਾਂ। ਉਹ ਲੱਕੜੀ ਦਾ ਕੰਮ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਅਸੀਂ ਸਾਰੇ ਉਸ ਨੂੰ ਮਿਸਤਰੀ ਜੀ ਆਖ ਕੇ ਬੁਲਾਉਂਦੇ ਹਾਂ। ਉਹ ਤਰਖਾਣਾ ਕੰਮ ਕਰਦਾ ਹੈ ਤੇ ਆਪਣੇ ਕੰਮ ਦਾ ਉਸਤਾਦ ਹੈ।

ਸਾਡੇ ਘਰ  ਵਿੱਚ ਉਸ ਦਾ ਕਈ ਸਾਲਾਂ ਤੋਂ ਆਉਣ ਜਾਣ ਹੈ। ਘਰ ਵਿੱਚ ਜਦੋਂ ਵੀ ਕੋਈ ਨਵੀਂ ਚੀਜ਼ ਬਣਾਉਣੀ ਹੋਵੇ ਜਾਂ ਪੁਰਾਣੀ ਟੁੱਟੀ ਚੀਜ਼ ਦੀ ਮੁਰੰਮਤ ਕਰਨੀ ਹੋਵੇ, ਉਸ ਨੂੰ ਹੀ ਸੁਨੇਹਾ ਭੇਜਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਤੇ ਉਹ ਇੱਕ ਦੋ ਦਿਨ ਦੇ ਫਰਕ ਨਾਲ ਆਪਣਾ ਪੁਰਾਣਾ ਜਿਹਾ ਸਾਈਕਲ ਖਿੱਚੀ ਤੁਰਿਆ ਆਉਂਦਾ ਦਿਖਾਈ ਦੇ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।

ਸਾਈਕਲ ਦੇ ਪਿਛੇ ਉਸ ਨੇ ਇੱਕ ਪੁਰਾਣੀ ਜਿਹੀ ਬੋਰੀ ਬੰਨ੍ਹੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਇਸ ਬੋਰੀ ਵਿੱਚ ਉਸ ਦੇ ਕੰਮ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਸਾਰੇ ਔਜ਼ਾਰ ਹੁੰਦੇ ਹਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਉਹ ਆਪਣੇ ਹਥਿਆਰ ਆਖਦਾ ਹੈ। ਸੰਖੇਪ ਜਿਹੀ ਗੱਲ ਬਾਤ ਤੋਂ ਬਾਦ ਉਹ ਆਪਣੀ ਬੋਰੀ ਬਾਹਰ ਬਰਾਂਡੇ ਦੀ ਇੱਕ ਨੁੱਕਰ ਵਿੱਚ ਟਿਕਾ ਦਿੰਦਾ ਹੈ। “ਮੈਂ ਭਲਕੇ ਆਵਾਂਗਾ।“ ਉਸ ਦਾ ਏਨਾ ਆਖਣਾ ਹੀ ਕਾਫੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ।

ਅਗਲੇ ਦਿਨ ਵਾਸਤੇ ਉਸ ਨੂੰ ਕੀ ਕੀ ਸਮਾਨ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ਇਸ ਦੀ ਇੱਕ ਲੰਮੀ ਸੂਚੀ ਫੜਾ ਕੇ ਉਸ ਦਾ ਮੁਢਲਾ ਕੰਮ ਪੂਰਾ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਆਖਰ ਉਸ ਨੇ ਕੰਮ ਕਿਸ ਉਪਰ ਕਰਨਾ ਹੈ, ਸਮਾਨ ਤਾਂ ਉਸ ਨੂੰ ਚਾਹੀਦਾ ਹੀ ਹੈ। ਇਸ ਸੂਚੀ ਵਿੱਚ ਕਿੱਲ, ਮੇਖਾਂ, ਪੇਚ, ਫੇਵੀਕੋਲ ਤੇ ਹੋਰ ਕਿੰਨਾ ਕੁਝ ਸ਼ਾਮਲ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਸਮਾਨ ਦੇ ਨਾਲ ਹੀ ਲੋੜੀਂਦੀ ਲੱਕੜੀ ਦੀ ਪੈਮਾਇਸ਼ ਵੀ ਦਿੱਤੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ।

ਪਹਿਲੇ ਦਿਨ ਉਸ ਦਾ ਕੰਮ ਸਮਾਨ ਨੂੰ ਘੋਖਣਾ ਤੇ ਆਪਣੇ ਕੰਮ ਦੀ ਵਿਉਂਬੰਦੀ ਕਰਨਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਆਪਣੇ ਕੰਮ ਦੀ ਤਰਤੀਬ ਲਗਾਉਣੀ ਉਹ ਜਾਣਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਤੋਂ ਬਾਦ ਉਸ ਦਾ ਅਗਲਾ ਕੰਮ ਲੱਕੜ ਦੀ ਮਿਣਤੀ ਕਰਕੇ ਉਸ ਨੂੰ ਕੱਟਣਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਮਿਣਤੀ ਵਾਸਤੇ ਉਸ ਕੋਲ ਲੋਹੇ ਦਾ ਇੱਕ ਫੀਤਾ ਤੇ ਨਿਸ਼ਾਨ ਲਗਾਉਣ ਲਈ ਉਸ ਕੋਲ ਇੱਕ ਪੈਨਸਿਲ ਹੁੰਦੀ ਹੈ।

ਇਸ ਪੈਨਸਿਲ ਨੂੰ ਉਹ ਆਪਣੇ ਕੰਨ ਕੋਲ ਪੱਗ ਵਿੱਚ ਟੁੰਗ ਕੇ ਰੱਖਦਾ ਹੈ। ਅਨੇਕਾਂ ਵਾਰ ਉਸ ਨੇ ਮੇਰੀ ਪੈਨਸਿਲ ਨਾਲ ਕੰਮ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਇਹ ਮੌਕਾ ਸਿਰ ਉਦੋਂ ਹੀ ਆਉਂਦਾ ਹੈ ਜਦੋਂ ਉਸ ਦੀ ਆਪਣੀ ਪੈਨਸਿਲ ਖਤਮ ਹੋ ਜਾਵੇ। ਪੈਨਸਿਲ ਨਾਲ ਲਾਈਨ ਵਾਹੁਣੀ ਉਸ ਦਾ ਆਪਣਾ ਅੰਦਾਜ਼ ਹੈ। ਉਹ ਇਸ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਇਸ ਦੇ ਛੋਟੇ ਤੋਂ ਛੋਟੇ ਟੁਕੜੇ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਵੀ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਪੈਨਸਿਲ ਨੂੰ ਘੜਨ ਦਾ ਕੰਮ ਉਹ ਆਪਣੇ ਰੰਦੇ ਤੋਂ ਲੈਂਦਾ ਹੈ।

ਉਸ ਦੇ ਕੰਮ ਕਰਨ ਦੀ ਕਲਾ ਹੈਰਾਨ ਕਰਨ ਵਾਲੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਮੈਨੂੰ ਉਸ ਦੇ ਕੋਲ ਕੁਰਸੀ ਡਾਹ ਕੇ ਬੈਠਣਾ ਚੰਗਾ ਲਗਦਾ ਹੈ। ਉਸ ਦੇ ਹਰ ਕੰਮ ਨੂੰ ਗਹੁ ਨਾਲ ਦੇਖਣਾ ਮੇਰੀ ਆਦਤ ਬਣ ਚੁਕਿਆ ਹੈ। ਉਸ ਨੂੰ ਵੀ ਸ਼ਾਇਦ ਮੇਰੀ ਆਦਤ ਪੈ ਗਈ ਹੈ। ਤੇ ਅਸੀਂ ਕਿੰਨੀ ਕਿੰਨੀ ਦੇਰ ਗੱਲਾਂ ਕਰਦੇ ਰਹਿੰਦੇ ਹਾਂ। ਉਹ ਆਪਣੇ ਕੰਮ ਦੀਆਂ, ਆਪਣੇ ਹੁਨਰ ਦੀਆਂ, ਆਪਣੇ ਉਸਤਾਦ ਦੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਸੁਣਾਉਦਾ ਹੈ, ਉਹ ਸੋਚਦਾ ਹੈ ਆਇਦ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਕਰਨ ਨਾਲ ਉਹ ਮੈਨੂੰ ਆਪਣੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਨਾਲ ਰਿਝਾਉਣਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਹੈ ਪਰ ਉਹ ਉਸ ਦਾ ਇਹ ਸੋਚਣਾ ਗ਼ਲਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਦਰਅਸਲ ਮੈਂ ਉਸ ਦੇ ਕੰਮ ਵਿੱਚ ਜ਼ਿਆਦਾ ਦਿਲਚਸਪੀ ਰੱਖਦਾ ਹਾਂ।

ਆਪਣੇ ਕੰਮ ਵਿੱਚ ਉਹ ਬਹੁਤ ਮਿਹਨਤ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਕਦੇ ਖਾਲੀ ਨਹੀਂ ਬੈਠਦਾ। ਹਰ ਵੇਲੇ ਕਿਸੇ ਨਾ ਕਿਸੇ ਕੰਮ ਨੂੰ ਉਹ ਲੱਗਾ ਹੀ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ। ਕਦੇ ਉਹ ਆਰੀ ਨਾਲ ਲੱਕੜਾਂ ਚੀਰ ਰਿਹਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਕਦੇ ਉਹ ਤੇਸੇ ਨਾਲ ਕਿਸੇ ਲਕੜੀ ਨੂੰ ਘੜ ਰਿਹਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਛੇਕ ਪਾਉਣ ਲਈ ਉਸ ਕੋਲ ਆਪਣੀ ਵਰਮੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਜਿਸ ਨੂੰ ਉਹ ਕਮਾਨਚੇ ਨਾਲ ਚਲਾਉਂਦਾ ਹੈ। ਚੂਲ ਨੂੰ ਸਾਫ ਕਰਨ ਲਈ ਉਹ ਚੋਰਸੀ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਕਿੱਲ ਠੋਕਣ ਲਈ ਹਥੌੜੀ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਦਾ ਕਰਦਾ ਉਹ ਜਮੂਰ ਨਾਲ ਕਿੱਲ ਬਾਹਰ ਕੱਡਣ ਲੱਗ ਪੈਂਦਾ ਹੈ। “ਭਾਅ ਜੀ ਕਿੱਲ ਬੜੇ ਮਾੜੇ ਆਏ ਹੋਏ ਨੇ, ਸਿੱਧੇ ਅੰਦਰ ਨਹੀਂ ਜਾਂਦੇ ਬਾਹਰ ਹੀ ਮੁੜ ਜਾਂਦੇ ਹਨ।

ਮੈਨੂੰ ਉਸ ਦਾ ਲੱਕੜੀ ਚੀਰਨਾ ਤੇ ਰੰਦਣਾ ਚੰਗਾ ਲਗਦਾ ਹੈ। ਜਦੋਂ ਉਹ ਆਪਣੀ ਹਥੋੜੀ ਨਾਲ ਕਿੱਲ ਠੋਕਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਮੈਨੂੰ ਲਕੜੀ ਦੇ ਜੁੜਣ ਦਾ ਅਹਿਸਾਸ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਉਸ ਦੀ ਰੰਦੀ ਲੱਕੜ ਉਪਰ ਹੱਥ ਫੇਰਨਾ ਮੈਨੂੰ ਚੰਗਾ ਲਗਦਾ ਹੈ। ਰੰਦਾ ਬੜੀ ਕਮਾਲ ਦੀ ਚੀਜ਼ ਹੈ, ਕਿਵੇਂ ਇਹ ਸਖਤ ਲੱਕੜੀ ਨੂੰ ਛਿੱਲ ਕੇ ਮੁਲਾਇਮ ਬਣਾ ਦਿੰਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਉਸ ਦੇ ਔਜ਼ਾਰ ਨਾਲੋਂ ਉਸ ਦੀ ਕਲਾ ਜਾਪਦੀ ਹੈ।

ਆਪਣੇ ਔਜ਼ਾਰਾਂ ਦੇ ਨਾਂ ਉਹ ਬੜੇ ਧਿਆਨ ਨਾਲ ਲੈਂਦਾ ਹੈ, ਇਹ ਆਰੀਂ ਹੈ, ਇਹ ਰੰਦਾ ਹੈ, ਇਹ ਨੌਕੀ ਰੰਦਾ ਹੈ, ਇਹ ਚੋਰਸੀ ਹੈ, ਇਹ ਗੁਣੀਆ ਹੈ ਤੇ ਇਹ ਪ੍ਰਕਾਰ। ਇਸ ਤੋਂ ਬਿਨਾਂ ਉਸ ਕੋਲੋ ਤੇਸਾ, ਬਾਂਗ, ਹਥੋੜੀ, ਪਲਾਸ, ਕਿੱਲ ਕਢਣ ਵਾਲਾ ਜ਼ਮੂਰ ਆਦਿ ਹਥਿਆਰ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਆਪਣੇ ਰੰਦੇ ਦਾ ਬਲੇਡ ਉਹ ਇੱਕ ਪੱਥਰੀ ਉਪਰ ਘਸਾਉਂਦਾ ਹੈ ਤੇ ਇਸ ਨੂੰ ਤਿਖਾ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਉਸ ਦਾ ਰੋਜ਼ ਦਾ ਕੰਮ ਹੈ। ਕਈ ਵਾਰੀ ਉਹ ਇਹ ਕੰਮ ਦਿਨ ਵਿੱਚ ਦੋ ਤਿੰਨ ਵਾਰ ਕਰਦਾ ਹੈ। ‘ਖੁੰਢੇ ਰੰਦੇ ਨਾਲ ਕੰਮ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ।“ ਉਹ ਆਖਦਾ ਹੈ। “ਔਜ਼ਾਰ ਤਿੱਖਾ ਹੀ ਹੋਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ।“

ਆਪਣੇ ਔਜ਼ਾਰਾਂ ਬਾਰੇ ਦਸਦਿਆਂ ਉਹ ਬੜੇ ਮਾਣ ਨਾਲ ਆਖਦਾ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਰੰਦਾ ਉਸ ਦੇ ਪਿਤਾ ਜੀ ਦਾ ਹੈ, ਇਹ ਉਨ੍ਹਾਂ ਬੈਂਕਾਕ ਚੋਂ ਲਿਆਂਦਾ। ਇਹ ਆਰੀ ਉਸ ਨੇ ਕੱਲਕਤੇ ਚੋਂ ਖਰੀਦੀ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਿਨਾਂ ਵਿੱਚ ਉਹ ਕਲਕੱਤੇ ਵਿੱਚ ਆਪਣੇ ਚਾਚੇ ਕੋਲ ਗਿਆ ਸੀ। ਉਹ ਉਥੇ ਠੇਕੇਦਾਰੀ ਕਰਦਾ ਸੀ ਤੇ ਉਸ ਨੇ ਦੁਕਾਨਾਂ ਬਣਾਉਣ ਦਾ ਕੰਮ ਫੜਿਆ ਸੀ। ਫਿਰ ਉਹ ਅਪਣੇ ਉਸਤਾਦ ਬਾਰੇ ਦੱਸਦਾ ਹੈ। ਉਸ ਨੇ ਕੰਮ ਆਪਣੇ ਤਾਏ ਕੋਲੋਂ ਸਿੱਖਿਆ। ਉਹ ਆਪਣੇ ਕੰਮ ਦਾ ਮਾਹਰ ਸੀ ਤੇ ਤਾਏ ਨੇ ਹੀ ਉਸ ਨੂੰ ਸਾਰਾ ਕੰਮ ਸਿਖਾਇਆ। ਸਿੱਧੇ ਕੰਮ ਤੋਂ ਬਿਨਾਂ ਉਹ ਲੱਕੜੀ ਉਪਰ ਨੱਕਾਸ਼ੀ ਦਾ ਕੰਮ ਵੀ ਕਰਦਾ ਸੀ, ਪਰ ਅੱਜ ਕਲ੍ਹ ਉਸ ਕੰਮ ਦੀ ਬਹੁਤੀ ਮੰਗ ਨਹੀਂ। ਉਹ ਮੈਨੂੰ ਦੱਸਦਾ ਹੈ। ਫਿਰ ਉਹ ਮੈਨੂੰ ਮਸ਼ੀਨਾਂ ਬਾਰੇ ਦੱਸਦਾ ਹੈ ਜਿਹੜੀਆਂ ਉਸ ਨੇ ਹਾਲੇ ਤੱਕ ਦੇਖੀਆਂ ਸਨ। ਇਹ ਮਸ਼ੀਨਾਂ ਨੱਕਾਸ਼ੀ ਦਾ ਕੰਮ ਮਿੰਟਾਂ ਵਿੱਚ ਕਰ ਦਿੰਦੀਆਂ ਹਨ। ਮੈਂ ਆਖਦਾ ਹਾਂ, ਮਸ਼ੀਨਾਂ ਨਾਲ ਕੰਮ ਬਹੁਤ ਵਧੀਆ ਹੁੰਦਾ ਹੋਵੇਗਾ।

“ਹਾਂ, ਵਧੀਆ ਤਾਂ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਪਰ ਮਸ਼ੀਨਾਂ ਦੇ ਆਉਣ ਨਾਲ ਕਈ ਹੱਥ ਬੇਕਾਰ ਹੋ ਗਏ ਹਨ।“ ਉਹ ਸ਼ਿਕਾਇਤ ਕਰਨ ਦੇ ਅੰਦਾਜ਼ ਨਾਲ ਆਖਦਾ ਹੈ। “ਇਹੋ ਜਿਹੀਆਂ ਮਸ਼ੀਨਾਂ ਦਾ ਕੀ ਲਾਭ ਜਿਹਨਾਂ ਨਾਲ ਲੋਕ ਬੇਰੁਜ਼ਗਾਰ ਹੋ ਜਾਣ।“ “ਮੈਨੂੰ ਹੱਥੀਂ ਕੰਮ ਕਰਨਾ ਚੰਗਾ ਲਗਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਕੰਮ ਲਗਾਤਾਰ ਮਿਲਦਾ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ।” ਉਹ ਦੱਸਦਾ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਕਦੇ ਵਿਹਲਾ ਨਹੀਂ ਰਿਹਾ। ਉਸ ਨੂੰ ਕੰਮ ਮਿਲਦਾ ਹੀ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ। ਉਸ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਕੰਮ ਉਪਰ ਮਾਣ ਹੈ।

ਉਹ ਆਪਣੇ ਹੁਨਰ ਨਾਲ ਕਈ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਬੂਹੇ ਬਾਰੀਆਂ, ਅਲਮਾਰੀਆਂ, ਫਰਨੀਚਰ, ਕੁਰਸੀਆਂ ਮੇਜ਼ ਬਣਾਉਂਦਾ ਹੈ। ਉਸ ਦੀਆਂ ਬਣਾਈਆਂ ਚੀਜ਼ਾਂ ਦੇਰ ਤੱਕ ਹੰਢਦੀਆਂ ਹਨ। ਉਹ ਤਾਂ ਆਪਣਾ ਕੰਮ ਮੁਕਾ ਕੇ ਚਲਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਪਰ ਉਸ ਦੀਆਂ ਬਣਾਈਆਂ ਚੀਜ਼ਾਂ ਪਿਛੇ ਰਹਿ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਅਸੀਂ ਆਪਣੇ ਘਰ ਵਿੱਚ ਸਾਲੋ ਸਾਲ ਵਰਤਦੇ ਹਾਂ ਤੇ ਨਾਲ ਹੀ ਉਸ ਨੂੰ ਯਾਦ ਕਰਦੇ ਹਾਂ।

ਜਿਸ ਦਿਨ ਉਸ ਦਾ ਕੰਮ ਖਤਮ ਹੋ ਜਾਵੇ, ਉਹ ਆਪਣੇ ਸੰਦ ਸਮੇਟਦਾ ਹੈ ਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਕਰਕੇ ਵਾਪਸ ਬੋਰੀ ਵਿੱਚ ਪਾਉਂਦਾ ਹੈ। ਅੱਜ ਉਹ ਬੋਰੀ ਛੱਡ ਕੇ ਨਹੀਂ ਜਾਵੇਗਾ। ਉਹ ਬੋਰੀ ਦਾ ਮੂੰਹ ਬੰਨ੍ਹਦਾ ਹੈ ਤੇ ਉਸ ਨੂੰ ਸਾਈਕਲ ਉਪਰ ਟਿਕਾਉਂਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਵੇਲਾ ਉਸ ਦੇ ਹਿਸਾਬ ਦਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਉਸ ਨੇ ਆਪਣੇ ਦਿਨਾਂ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਉਹ ਦਿਹਾੜੀ ਆਖਦਾ ਹੈ, ਦਾ ਹਿਸਾਬ ਲਕੜੀ ਦੀ ਇੱਕ ਛੋਟੀ ਜਹੀ ਫੱਟੀ ਉਪਰ ਲਿਖਿਆ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਮੈਂ ਫੜਾਉਂਦਾ ਹੈ। ਮੈਂ ਉਸ ਨੂੰ ਦੇਖ ਕੇ ਉਸ ਦੀ ਬਣਦੀ ਮਿਹਨਤ ਦੇ ਪੈਸੇ ਦਿੰਦਾ ਹਾਂ ਤੇ ਉਸ ਦਾ ਧੰਨਵਾਦ ਕਰਦਾ ਹਾਂ। ਉਹ ਕੁਝ ਝਿਜਕਦਾ ਹੋਇਆ, ਮੈਨੂੰ ਆਪਣਾ ਫੋਨ ਨੰਬਰ ਦਿੰਦਾ ਹੈ। “ਮੇਰਾ ਫੋਨ ਨੰਬਰ ਹੈ ਨਾ ਤੁਹਾਡੇ ਕੋਲ?” ਉਹ ਪੁਛਦਾ ਹੈ। ਮੇਰੇ ਹਾਂ ਕਹਿਣ ਉਪਰ ਉਹ ਮੈਨੂੰ ਦੁਬਾਰਾ ਬੁਲਾਉਣ ਲਈ ਆਖਦਾ ਹੈ ਤੇ ਫਿਰ ਸਾਈਕਲ ਨੂੰ ਹੌਲੀ ਹੌਲੀ ਤੋਰਦਾ ਕੋਠੀ ਦੇ ਗੇਟ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਚਲਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।  ਬੱਚੇ ਮੈਨੂੰ ਪੁਛਦੇ ਹਨ, “ਪਾਪਾ ਮਿਸਤਰੀ ਅੰਕਲ ਚਲੇ ਗਏ?”

ਤਰਖਾਣ

ਲਕੜੀ ਵਾਲੇ ਦਾ ਹੈ ਧੰਦਾ

ਇੱਕ ਹੱਥ ਆਰੀ ਦੂਜੇ ਰੰਦਾ

ਕੱਟੀ ਜਾਵੇ ਰੰਦੀ ਜਾਵੇ

ਬੂਰੇ ਦਾ ਉਹ ਢੇਰ ਲਗਾਵੇ

ਪਰ ਜਦ ਲਕੜ ਲਕੜ ਜੋੜੇ

ਕਿੱਲਾਂ ਠੋਕੇ ਨਾਲ ਹਥੋੜੇ

ਕਿੰਨਾ ਕੁਝ ਬਣਾਈ ਜਾਵੇ

ਬੂਹੇ ਖਿੜਕੀਆਂ ਲਾਈ ਜਾਵੇ

ਕਦੇ ਚੁਗਾਠਾਂ ਪਿਆ ਬਣਾਵੇ

ਆਪਣੀ ਕਾਰੀਗਰੀ ਦਿਖਾਵੇ

ਕਦੇ ਕੁਰਸੀਆਂ ਬੈਚ ਤੇ ਮੇਜ਼

ਬੈਠਣ ਦੇ ਲਈ ਦੇਵੇ ਭੇਜ

ਹਰ ਦਿਨ ਉਸ ਦਾ ਵੱਖਰਾ ਰੰਗ

ਕੰਮ ਕਰਨ ਦੀ ਲਗਨ ਤੇ ਢੰਗ

ਵਿਹਲਾ ਕਦੇ ਨਾ ਬੈਠਾ ਤੱਕਿਆ

ਸ਼ਾਮ ਢਲੀ ਤਾਂ ਥੱਕਿਆ ਥੱਕਿਆ।

ਇੱਕ ਥਾਂ ਤੇ ਜੇ ਕੰਮ ਮੁਕਾਵੇ

ਦੂਜੀ ਥਾਂਵੇਂ ਭੱਜਿਆ ਜਾਵੇ

ਕੋਲ ਉਸ ਦੇ ਸੱਭ ਹੱਥਿਆਰ

ਉਸ ਦਾ ਹੁਨਰ ਤੇ ਉਸ ਦੀ ਕਾਰ।

ਭਾਰਤ

ਭਾਰਤ ਲੋਕਾਂ ਨਾਲ ਬਣਦਾ ਹੈ

ਲੋਕਾਂ ਵਿੱਚ ਕਿਸਾਨ ਹਨ

ਲੋਕਾਂ ਵਿੱਚ ਕਿਰਤੀ-ਕਾਮੇ ਹਨ।

ਤੀਵੀਆਂ, ਬੱਚੇ, ਬੁੱਢੇ ਹਾਲੀ, ਪਾਲੀ

ਵਿਦਿਆਰਥੀ, ਵਪਾਰੀ,

ਸਰਕਾਰੀ ਤੇ ਗੈਰ ਸਰਕਾਰੀ

ਸਾਰੇ ਦੇ ਸਾਰੇ ਜੇ ਮਿਲਕੇ ਬੋਲਣ

ਤਾਂ ਭਾਰਤ ਬਣਦਾ ਹੈ।

ਕਿਸਾਨ ਹਲ ਚਲਾਉਂਦਾ ਹੈ

ਫਸਲ ਬੀਜਦਾ ਹੈ

ਉਸ ਦੇ ਅਨਾਜ ਦੀ ਰੋਟੀ

ਭਾਰਤ ਖਾਂਦਾ ਹੈ

ਦਰਿਆ ਵਗਦੇ ਹਨ

ਵਰਖਾ ਹੁੰਦੀ ਹੈ

ਭਾਰਤ ਆਪਣੀ ਪਿਆਸ ਬੁਝਾਉਂਦਾ ਹੈ।

ਇੱਕ ਦੂਜੇ ਦਾ ਹੱਥ ਫੜਦੇ ਹਾਂ

ਭਾਰਤ ਬਣਦਾ ਹੈ

ਅਸੀਂ ਨੱਚਦੇ ਹਾਂ

ਤਾਂ ਭਾਰਤ ਨੱਚਦਾ ਹੈ

ਅਸੀਂ ਗਾਉਂਦੇ ਹਾਂ

ਤਾਂ ਭਾਰਤ ਗਾਉਂਦਾ ਹੈ

ਕਦੇ ਭਾਰਤ ਸਾਨੂੰ ਪਾਲਦਾ ਹੈ

ਕਦੇ ਅਸੀਂ ਭਾਰਤ ਨੂੰ ਪਾਲਦੇ ਹਾਂ

ਭਾਰਤ ਭਾਰਤੀਆਂ ਦਾ ਹੈ

ਭਾਰਤੀ ਭਾਰਤ ਦੇ ਹਨ

ਜੇ ਅਸੀਂ ਜੀਂਦੇ ਹਾਂ
ਭਾਰਤ ਜੀਂਦਾ ਹੈ
ਜੇ ਅਸੀਂ ਮਰਦੇ ਹਾਂ

ਭਾਰਤ ਮਰਦਾ ਹੈ

ਭਾਰਤ ਦੀ ਫਿਕਰ ਕਰੋ

ਭਾਰਤ ਮਾਤਾ ਦੀ ਨਹੀਂ

ਵਲੂੰਧਰੇ ਹੋਏ ਭਾਰਤ ਦਾ ਕੀ ਕਰੇਗੀ
ਭਾਰਤ ਮਾਤਾ?

ਭਾਰਤ ਦੀ ਜੈ ਬੋਲੋ

ਭਾਰਤੀਆਂ ਦੀ ਜੈ ਬੋਲੋ

ਭਾਰਤੀਆਂ ਦਾ ਭਲਾ ਮੰਗੋ

lok geet

ਲੋਕ ਗੀਤਾਂ ਵਿੱਚ ਕਾਵਿਕਤਾ

ਕੀ ਲੋਕ ਗੀਤ ਬਹੁਤ ਸਧਾਰਨ ਹੋਣੇ ਚਾਹੀਦੇ ਹਨ?

ਕੀ ਲੋਕ ਗੀਤ ਕਾਵਿ-ਮਈ ਹੋ ਸਕਦੇ ਹਨ?

ਕੀ ਸਾਰੇ ਲੋਕ ਗੀਤ ਹੀ ਕਾਵਿਕ ਹੁੰਦੇ ਹਨ? ਜੇ ਨਹੀਂ ਤਾਂ ਫਿਰ ਲੋਕ ਗੀਤਾਂ ਵਿੱਚ ਕਾਵਿਕਤਾ ਕਦੋਂ ਝਲਕਾਰੇ ਮਾਰਦੀ ਹੈ? ਇਹ ਉਨ੍ਹਾਂ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨਾਂ ਚੋਂ ਕੁਝ ਇੱਕ ਪ੍ਰਸ਼ਨ ਹਨ ਜੋ ਅਕਸਰ ਹਰ ਇੱਕ ਨੂੰ ਕਿਸੇ ਨਾ ਕਿਸੇ ਤਰੀਕੇ ਨਾਲ ਝੰਜੋੜਦੇ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ ਖਾਸ ਕਰ ਉਦੋਂ ਜਦੋਂ ਲੋਕ ਗੀਤਾਂ ਦੇ ਨਾਂ ਉਪਰ ਸਿੱਧੇ ਸਾਦੇ ਬੋਲ ਸੁਣਨ ਨੂੰ ਮਿਲਦੇ ਹਨ।

ਲੋਕ ਗੀਤ ਕਿੰਨੇ ਕਾਵਿਕ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਇਹ ਦੇਖਣ ਲਈ ਸਾਨੂੰ ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਲੋਕ ਗੀਤਾਂ ਨੂੰ ਸੁਣਨਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ-

ਮਿਰਕਣ ਨਾ ਜਾਈਂ ਵੇ,

ਤੇਰਾ ਘਰੇ ਬੜਾ ਰੁਜ਼ਗਾਰ।

ਰਾਤਾਂ ਕਾਲੀਆਂ ‘ਕੱਲੀ ਨੂੰ ਡਰ ਆਵੇ

ਛੁੱਟੀ ਲੈ ਕੇ ਆ ਜਾ ਨੌਕਰਾ।

‘ਕੱਲਾ ਨਾ ਜਾਂਵੀ ਖੇਤ ਨੂੰ

ਕਿੱਕਰ ‘ਤੇ ਕਾਟੋ ਰਹਿੰਦੀ।

ਚਰਖਾ ਮੈਂ ਆਪਣਾ ਕੱਤਾਂ

ਤੰਦ ਤੇਰਿਆਂ ਗਮਾਂ ਦੀ ਪਾਵਾਂ।

ਪਹਿਲੇ ਦੋ ਲੋਕ ਟੱਪਿਆਂ ਵਿੱਚ ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਕਿਰਸਾਣੀ ਦੀ ਮਜ਼ਬੂਰ ਆਰਥਕਤਾ ਝਲਕਦੀ ਹੈ। ਜੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੋਹਾਂ ਉਪਰ ਹੀ ਲਿਖਣਾ ਹੋਵੇ ਤਾਂ ਇਹ ਆਪਣੇ ਆਪ ਵਿੱਚ ਖੋਜ ਦਾ ਵਿਸ਼ਾ ਹੈ, ਜਦੋਂ ਕਿਸਾਨਾਂ ਦੇ ਜਵਾਨ ਪੁਤਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣਾ ਪਰਵਾਰ ਛਡ ਕੇ ਵਿਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿੱਚ ਰੁਜ਼ਗਾਰ ਵਾਸਤੇ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਰੋਲਣਾ ਪਿਆ। ਮਿਰਕਣ ਤੋਂ ਭਾਵ ਅਮਰੀਕਾ ਹੈ ਤੇ ਨੌਕਰਾ ਦਾ ਭਾਵ ਨੌਕਰੀ ਕਰ ਰਹੇ ਵਿਅਕਤੀ ਨੂੰ ਸੰਬੋਧਨ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ। ਕਿਸਾਨਾਂ ਨੂੰ ਨੌਕਰੀ ਲਈ ਸਿਪਾਹੀ ਵੱਜੋਂ ਭਰਤੀ ਹੋਣਾ ਪਿਆ। ਇਸੇ ਲਈ ਮੁਟਿਆਰ ਆਪਣੇ ਮਾਹੀ ਨੂੰ ਢੋਲ ਸਿਪਾਹੀ ਆਖ ਕੇ ਬੁਲਾਉਂਦੀ ਹੈ।

ਤੀਜਾ ਟੱਪਾ ਬਹੁਤ ਹੀ ਭਾਵ ਪੂਰਨ ਹੈ। ਕਾਟੋ ਦਾ ਸੰਕਲਪ ਪਰ-ਨਾਰੀ ਵੱਜੋਂ ਵਰਤਿਆ ਗਿਆ ਹੈ। ਕਿਸਾਨ ਦੀ ਪਤਨੀ ਨੂੰ ਹਮੇਸ਼ਾ ਡਰ ਰਿਹਾ ਹੈ ਕਿ ਕੋਈ ਹੋਰ ਔਰਤ ਕਿਤੇ ਉਸ ਦੇ ਪਰਵਾਰ ਵਿੱਚ ਦਾਖਲ ਹੋ ਕੇ ਉਸ ਦਾ ਪਤੀ ਨਾ ਸਾਂਭ ਲਵੇ। ਇਸੇ ਲਈ ਉਹ ਉਸ ਨੂੰ ਖੇਤ ਵੱਲ ਇਕੱਲਿਆਂ ਜਾਣ ਤੋਂ ਰੋਕਦੀ ਹੈ। ਇਸ ਪਿਛੇ ਜਿਹੜੀ ਮਾਨਸਕਤਾ ਝਲਕਦੀ ਹੈ ਉਹ ਇੱਕ ਅਣਕਿਆਸੇ ਡਰ ਨਾਲ ਭਰਪੂਰ ਨਜ਼ਰ ਆਉਂਦੀ ਹੈ।  ਚੌਥਾ ਟੱਪਾ ਬੇਹੱਦ ਕਾਵਿਕ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਚਰਖਾ ਤੇ ਤੰਦ ਦੋਵੇਂ ਮੁਟਿਆਰ ਦੇ ਦੁਖੀ ਮਨ ਦਾ ਪ੍ਰਗਟਾਵਾ ਬਣਦੇ ਹਨ। ਚਰਖਾ ਕੱਤਣਾ ਤੇ ਇਸ ਕ੍ਰਿਆ ਰਾਹੀਂ ਆਪਣਾ ਗਮ ਭਰੇ ਅਹਿਸਾਸ ਨੂੰ ਪ੍ਰਗਟਾਉਣਾ ਇੱਕ ਬੇਹੱਦ ਕਾਵਿਕ ਪ੍ਰਵਿਰਤੀ ਵੱਜੋਂ ਦੇਖਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ।

ਜਦੋਂ ਸ਼ਬਦ ਸਿਰਫ ਸ਼ਬਦ ਨਾ ਰਹਿਣ ਸਗੋਂ ਕਿਸੇ ਵੱਖਰੇ ਸੰਕਲਪ ਜਾਂ ਪ੍ਰਗਟਾਵੇ ਦੇ ਅਹਿਸਾਸ ਨਾਲ ਜੁੜ ਜਾਣ ਤਾਂ ਕਵਿਤਾ ਬਣਦੀ ਹੈ। ਇਹ ਬੜੀ ਕਾਵਿਕ ਸਥਿਤੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਕਵਿਤਾ ਕੀ ਹੈ? ਇਹ ਬੜੀ ਸੰਜੀਦਗੀ ਨਾਲ ਸਮਝਣ ਵਾਲਾ ਵਿਸ਼ਾ ਹੈ। ਕੀ ਸਧਾਰਨ ਵਾਕ ਵੀ ਕਵਿਤਾ ਬਣ ਜਾਂਦੇ ਹਨ? ਕਵਿਤਾ ਸਿਰਫ ਛੰਦ ਦਾ ਨਾਂ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਛੰਦ ਜਿਸ ਦਾ ਅਧਾਰ ਪਿੰਗਲ ਦੇ ਨਿਯਮਾਂ ਨੂੰ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਕਵਿਤਾ ਵਿੱਚ ਲੈਅ ਭਰਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਤਾਲ ਵਾਂਗੂ ਕਵਿਤਾ ਦਾ ਸਾਥ ਦਿੰਦਾ ਹੈ। ਪਰ ਕੀ ਸਿਰਫ ਛੰਦ ਹੀ ਕਵਿਤਾ ਹੈ? ਇਸ ਦਾ ਉੱਤਰ ਨਹੀਂ ਵਿੱਚ ਹੈ। ਛੰਦ ਵਾਕ ਦੇ ਉਚਾਰਨ ਨਾਲ ਸਬੰਧ ਰੱਖਦਾ ਹੈ ਤੇ ਇਹ ਵਾਕ ਨੂੰ ਉਸ ਦੇ ਵਜ਼ਨ ਅਨੁਸਾਰ ਮਿਣਦਾ ਹੈ। ਪਰ ਕਵਿਤਾ ਛੰਦ ਤੋਂ ਵੀ ਵੱਖਰੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ।

          ਸਧਾਰਨ ਵਾਕ                       ਕਵਿਤਾ                     ਭਾਵ

1. ਪੰਛੀ ਬੋਲਦੇ ਹਨ।          ਪੰਛੀ ਗਾਉਂਦੇ ਹਨ।                  ਬੋਲਣ ਦੀ ਕ੍ਰਿਆ ਨੂੰ ਗਾਉਣ                                                                   ਨਾਲ ਮਿਲਾ ਕੇ ਦੇਖਣਾ ਕਵਿਤਾ                                                                ਹੈ।
2. ਸੂਰਜ ਚਮਕਦਾ ਹੈ।        ਸੂਰਜ ਹੱਸਦਾ ਹੈ।                             ਸੂਰਜ ਦੇ ਚਮਕਣ ਨੂੰ ਹੱਸਣ                                                                  ਨਾਲ ਮਿਲਾ ਕੇ ਦੇਖਣਾ ਕਵਿਤਾ                                                                ਹੈ।
3. ਤਾਰੇ ਚਮਕਦੇ ਹਨ।        ਤਾਰੇ ਗੱਲਾਂ ਕਰਦੇ ਹਨ।             ਚਮਕਣ ਨੂੰ ਗੱਲਾਂ ਕਰਨ ਨਾਲ                                                                 ਮਿਲਾਉਣਾ ਕਵਿਤਾ ਹੈ।
4. ਹਵਾ ਬੰਦ ਹੈ।              ਹਵਾ ਖਾਮੋਸ਼ ਹੈ।                     ਬੰਦ ਹਵਾ ਨੂੰ ਖਾਮੋਸ਼ੀ ਦੇ ਨਾਲ                                                                 ਮਿਲਾਉਣਾ ਕਵਿਤਾ ਹੈ।
5. ਮੋਰ ਪੈਲ ਪਾਉਂਦਾ ਹੈ।      ਮੋਰ ਨਚਦਾ ਹੈ।                      ਮੋਰ ਦੇ ਪੈਲ ਪਾਉਣ ਦੀ ਕ੍ਰਿਆ                                                                ਨੂੰ ਉਸ ਦਾ ਨਾਚ ਸਮਝਣਾ                                                                              ਕਵਿਤਾ ਹੈ।

ਸ਼ਬਦਾਂ ਨੂੰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਰਵਾਇਤੀ ਅਰਥਾਂ ਵਿੱਚ ਨਾ ਵਰਤਣਾ ਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਵੱਖਰੇ ਅੰਦਾਜ਼ ਵਿੱਚ ਵੱਖਰੇ ਅਰਥਾਂ ਵਿੱਚ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਵਰਤਣਾ ਕਿ ਉਹ ਨਾ ਸਿਰਫ ਵਧੇਰੇ ਭਾਵਪੂਰਨ ਜਾਪਣ ਸਗੋਂ ਬਿਆਨ ਦੀ ਖੂਬਸੂਰਤੀ ਜਾਪਣ, ਹੀ ਕਵਿਤਾ ਹੈ। ਬੜੇ ਅਚੰਭੇ ਦੀ ਗੱਲ ਹੈ ਕਿ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਅਨੇਕਾਂ ਉਦਾਰਹਨਾਂ ਸਾਨੂੰ ਪੰਜਾਬੀ ਦੇ ਲੋਕ ਗੀਤਾਂ ਵਿੱਚ ਮਿਲਦੀਆਂ ਹਨ, ਜਦੋਂ ਸਿੱਧੀ ਪੱਧਰੀ ਜਾਪਣ ਵਾਲੀ ਗੱਲ ਆਪਣੇ ਆਪ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਭਾਵ ਪੂਰਨ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਪੰਜਾਬੀ ਲੋਕ ਗੀਤ “ਪੱਖੀ ਘੁੰਗਰੂਆਂ ਵਾਲੀ” ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਥਾਂ ਮੁਟਿਆਰ ਮਿਹਣੇ ਨਾਲ ਆਖਦੀ ਹੈ-

ਸੁਖੀ ਸ਼ਹਿਰ ਦੀਆਂ ਸੱਭ ਮੁਟਿਆਰਾ

ਬਿਜਲੀ ਦੇ ਪੱਖਿਆ ਲਾਈਆਂ ਬਹਾਰਾਂ

ਝਲਣ ਪੱਖੀਆਂ ਪਿੰਡ ਦੀਆਂ ਨਾਰਾਂ

ਆਈ ਨਾ ਬਿਜਲੀ ਹਾਲੀ।

ਨੀ ਲੈ ਦੇ ਮੈਨੂੰ ਮਖਮਲ ਦੀ ....

ਇਸ ਲੋਕ ਗੀਤ ਵਿੱਚ ਪਿੰਡ ਦੀ ਮੁਟਿਆਰ ਦੀ ਡੂੰਘੀ ਵੇਦਨਾਂ ਮਿਹਣੇ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਲੁਕੀ ਹੋਈ ਹੈ, ਜਦੋਂ ਉਹ ਪੇੰਡੂ ਜੀਵਨ ਨੂੰ ਸ਼ਹਿਰੀ ਜੀਵਨ ਨਾਲ ਮੇਲ ਕੇ ਵੇਖਦੀ ਹੈ। ਇਹ ਕਵਿਤਾ ਹੈ ਤੇ ਇਸ ਨੂੰ ਸੁਣ ਕੇ ਮੂੰਹੋਂ ਵਾਹ ਵਾਹ ਨਿਲਦੀ ਹੈ।

ਕਵਿਤਾ ਦੀ ਉਮਰ ਲੰਮੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਇਹ ਦੇਰ ਤੱਕ ਜੀਵਤ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ ਤੇ ਚਿਰ ਤੱਕ ਸਵਾਦ ਦਿੰਦੀ ਹੈ। ਇਹੋ ਇਸ ਦੀ ਤਾਜ਼ਗੀ ਦਾ ਕਾਰਨ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਬੇਮੁਹਾਰੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ, ਇਸ ਦਾ ਪ੍ਰਗਟਾਵਾ, ਇਸ ਦੀ ਸ਼ਬਦ ਜੁੜਤ  ਬੜੀ ਹੀ ਸੁਹਜਮਈ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਕਵਿਤਾ ਦਾ ਇਹ ਸਰਲ ਰੂਪ ਪਾਠਕ ਦੀ ਸਰੋਤ ਨੂੰ ਝੰਜੋੜਦਾ ਹੈ ਤੇ ਉਸ ਨੂੰ ਉਸ ਖਿਆਲ ਵਿੱਚ ਉੜਾਣ ਭਰਦਾ ਹੈ ਤੇ ਉਸ ਨੂੰ ਸੋਚਣ ਤੇ ਮਜ਼ਬੂਰ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਕਵੀ ਇਸ ਸਥਿਤੀ ਤੱਕ ਪਹੁੰਚਣ ਲਈ ਕਈ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਬਿੰਬਾਂ, ਪ੍ਰਤੀਕਾਂ, ਅਲੰਕਾਰਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਦਾ ਹੈ ਜੋ ਉਸ ਦੀ ਸੋਚ ਨੂੰ ਪ੍ਰਗਟਾਉਣ ਵਿੱਚ ਉਸ ਦੀ ਮਦਦ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਉਹ ਕਈ ਵਾਰੀ ਇਸ ਨੂੰ ਮੁਹਾਵਰੇ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਵਰਤਦਾ ਹੈ ਜੋ ਉਸ ਦੇ ਪ੍ਰਗਟਾਵੇ ਦੀ ਜਿੰਦ ਜਾਨ ਬਣ ਜਾਂਦੇ ਹਨ।

ਸਾਡਾ ਚਿੜੀਆਂ ਦਾ ਚੰਬਾ ਵੇ
ਬਾਬਲ ਅਸੀਂ ਉੱਡ ਵੇ ਜਾਣਾ।

ਮਧਾਣੀਆਂ
ਹਾਏ ਮੇਰੇ ਡਾਢਿਆ ਰੱਬਾ
ਕਿੰਨ੍ਹਾ ਜੰਮੀਆਂ ਕਿੰਨਾਂ ਨੇ ਲੈ ਜਾਣੀਆਂ।

ਇੱਕ ਮੇਰੀ ਅੱਖ ਕਾਸ਼ਨੀ ਦੁਜਾ ਰਾਤ ਦੇ ਉਨੀਂਦਰੇ ਨੇ ਮਾਰਿਆ
ਸ਼ੀਸ਼ੇ ਨੂੰ ਤਰੇੜ ਪੈ ਗਈ, ਵਾਲ ਵਾਹੁੰਦੀ ਨੇ ਧਿਆਨ ਜਦੋਂ ਮਾਰਿਆ।

ਰਾਝਾਂ ਰਾਝਾਂ ਕਰਦੀ ਨੀ ਮੈਂ ਆਪੇ ਰਾਝਾਂ ਹੋਈ।
......

ਇਸ ਰਵਾਇਤ ਨੂੰ ਸੂਫੀ ਸਾਹਿਤ ਨੇ ਹੋਰ ਅਮੀਰ ਤੇ ਪ੍ਰਬਲ ਬਣਾ ਦਿੱਤਾ। ਲੋਕ ਕਾਵਿ ਦਾ ਇਹ ਅੰਗ ਗੁਰਬਾਣੀ ਵਿੱਚ ਵੀ ਦੇਖਣ ਨੂੰ ਮਿਲਦਾ ਹੈ, ਜਦੋਂ ਚਾਰ ਸ਼ਬਦਾਂ ਵਿੱਚ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦਾ ਸੱਚ ਬਿਆਨ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ-

ਜਰੁ ਆਈ ਜੋਬਨ ਹਾਰਿਆ।

ਹੁਕਮ ਕੀਏ ਮਨਿ ਭਾਵਦੇ ਰਾਹਿ ਭੀੜੈ ਅਗੇ ਜਾਵਣਾ।

The Last Envelope

 

March 10, 1990.

Ruby’s wedding ceremony was fixed. All of a sudden her father swing into full action and soon the whole house became active in finalizing all the necessary arrangements for the occasion.

She was the only daughter so nothing was to be left. Her father wanted to turn every stone to honour the occasion. How meticulous he was in his planning and its execution was going to be reflected later on.

He became terribly busy and got personally involved into every thing. From wedding cards to banquet hall  every thing was decided and he did it to ensure that every thing ran smooth and alive.

It should be memorable, he used to say every time, when someone interrupted him. She is my only daughter, he would say. In a matter of few days notwithstanding the hectic moments during those days, every thing was arranged. Ruby sat with him to finalize the list of guests. We are not favourite with any of our maternal as well as paternal families. she thought.

We should not include them. Her father said, “We can go without them.” Ruby looked at him then in disbelief. At last he smiled and relaxed. “We can have Rajinder and his family.” Rajinder was uncle from mother’s side. Some ceremonies are complete without these devils.” He said. This put to rest all their anxieties and they finished with the lists.

Invitations were sent and it started with the pouring in of guests and in a couple of days the ceremony was over. As destined, Ruby left her father’s house to live with her husband’s family. They were good. They received her well.

A whole week of marriage rituals and ceremonies left them exhausted. However, the thrill soon began to fade over the time they rejoined their normal routine. Life was a tough time for both of them. It required a lot of adjustments, adaptations and there was dearth of these in both of them.

Have you taken care of your bags? 
Her mother asked her one day she told her that one of the bags in her baggage contained all the gift money that their guests and friends had given her mother and my father. The bag was part of her baggage. “Come on Mom, I don’t have enough time to open all my bags. The schedule is so hectic. Now we are moving to our new place.” She told her mother and brushed aside her query with her usual laughter.

The year that followed brought many changes in their life. Rather it changed the course of their life. They shifted from one city to other and made themselves comfortable in a new house. Ruby needed some new electric gadgets for her new kitchen and she needed the money. She tried her debit card but it was just empty. Her salary was not transferred as yet. She became little anxious. In fact she had already ordered a few things.

Ruby called her husband but he was unable to help me. He was through an important meeting in his office. She felt being pushed against wall. These moments were very tense. She called her father. He was not at home and had gone to stay with his only son. She told her mother about her problem.

I don’t think that I can help you. We are already facing a cash crunch.

She told her. Then she asked what had she done with the ‘Shagun money’. 

“Shagun money?”

She at once remembered the bag. She threw the phone on the bed and rushed to store to find the bag. She was not sure where she had placed it. She searched through her baggage and at last she found it.

Yes I have got it. How lucky I am.

This is really a treasure hunt.

She told herself. She rushed through the bag and emptied it on the bed. Soon there was a heap of envelops piled on one another, all colourful some of them tied with red thread and with a curiosity she opened them one by one. She needed badly the money and there it was. She did not know it. Hurriedly she started opening them one by one not caring for name of the guest written on them. She took out all the money and counted it. She had got enough of it. She put back those unopened envelopes into the bag to be used for the next time.

Mom, I have found it and got all the money I needed.
She rang up her mother to tell her. She was happy and now she was sure that she would buy all that she needed and this she did.

Next time she reached for the bag when she had to admit her child into her first school. Money mattered most, she thought for a while. But she was comfortable with the thought that she had her own resources. While opening the envelopes one by one, one day, she found the one which bore the name of her uncle, the maternal uncle. She was curious to know what it contained. But when she opened it, there was another envelope with the words inscribed, “Please open when you need it.”  She put it aside as she had no high expectations from the only relative who attended her marriage. “Oh, Uncle, … poor good for nothing fellow.” She muttered to herself and left it unopened.

Months rolled on into years and time flew when one day suddenly Ruby found herself trapped in financial mess for which they were responsible partly. They faced the lay off. First her husband lost his job and it was her turn the next week. They would get another job, both of them thought, but things were not that easy until one day, it really became unmanageable.

Both of them tried to seek help from their respective relatives and friends but everybody turned cold shoulder. At last they decided they should open a small establishment of their own. The mess needs to be sorted and cleared, she thought. She began to get rid of things she did not need it. She enjoyed doing so until she came across the envelope, the last one. She had put it aside but today she needed to know about its content. She needed some help and she opened it. Instead of money, it contained a small piece of paper.

“Life is a struggle, real hard struggle, I wish you all the best. Go ahead and win it. May your success last longer.  Here is a small token of love for you.- Your uncle.”

Her tears welled up and she held it to her eyes and kissed the small piece of paper. With the slips was a gift cheque of fifty thousand.

“Oh, Uncle, thank you. This is what I needed most.” She called her Uncle to say.

She said to herself “At last I found it in my last envelop.”

history and truth

ਇਤਿਹਾਸ ਦਾ ਸੱਚ

ਇਤਿਹਾਸ ਦੀਆਂ ਘਟਨਾਵਾਂ ਸਮਾਜਕ ਸੱਚ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ ਜੋ ਸਾਡੇ ਆਲੇ ਦੁਆਲੇ ਵਾਪਰਦਾ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਵਾਪਰਨ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਅਜਿਹੇ ਹਾਲਾਤ ਸਿੱਧੇ ਤੌਰ ਤੇ ਜਿੰਮੇਵਾਰ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਜਿਹੜੇ ਸਾਥੋ ਬਹੁਤੀ ਵਾਰ ਬਾਹਰੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਇਸੇ ਲਈ ਬਹੁਤੀ ਵਾਰੀ ਇਤਿਹਾਸਕ ਘਟਨਾਵਾਂ ਨੂੰ ਵਾਪਰਨ ਤੋਂ ਰੋਕਿਆ ਨਹੀਂ ਜਾ ਸਕਦਾ। ਇਤਿਹਾਸ ਦੀ ਆਪਣੀ ਹੋਣੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਜੋ ਘਟਨਾਵਾਂ ਦਾ ਸਿੱਟਾ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਚੂੰਕਿ ਘਟਨਾਵਾਂ ਉਪਰ ਸਾਡੀ ਕੋਈ ਵਾਹ ਨਹੀਂ ਜਾਂਦੀ ਇਸ ਲਈ ਅਸੀਂ ਹੋਣੀ ਨੂੰ ਵੀ ਅਕਸਰ ਆਪਣੇ ਤੋਂ ਉੱਪਰ ਮੰਨ ਲੈਂਦੇ ਹਾਂ।

ਇਤਿਹਾਸ ਦੀ ਸਿਰਜਨਾ ਵਿੱਚ ਸਾਡੇ ਪੁਰਖਿਆ ਨੇ ਅਹਿਮ ਭੂਮਿਕਾ ਨਿਭਾਈ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਉਹ ਆਪਣੇ ਫੈਸਲੇ ਆਪ ਕਰਦੇ ਹਨ ਤੇ ਅਜਿਹਾ ਉਹ ਆਪਣੀ ਸਮਝ ਜਾਂ ਹਾਲਾਤ ਦੀ ਲੋੜ ਤੇ ਮੰਗ ਅਨੁਸਾਰ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਸਮਾਜਕ ਸਮਝ ਹਰ ਯੁਗ ਦੇ ਆਰਥਕ ਵਰਤਾਰਿਆਂ ਨਾਲ ਬਦਲਦੀ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ। ਸਮੇਂ ਦਾ ਸੱਚ ਵੀ ਬਦਲਦਾ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ। ਇੱਕ ਦੋ  ਛੋਟੀਆਂ ਜਿਹੀਆਂ ਘਟਨਾਵਾਂ ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਕਰਨਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਹਾਂ, ਪਹਿਲੀ ਘਟਨਾ ਅਹਿਮਦ ਸ਼ਾਹ ਅਬਦਾਲੀ ਦੀਆਂ ਫੌਜਾਂ ਤੇ ਖਾਲਸਾ ਫੌਜ ਦੇ ਯੁੱਧ ਬਾਰੇ ਹੈ। ਯੁੱਧ ਚਾਹੇ ਕਿਹੋ ਜਿਹਾ ਵੀ ਹੋਵੇ ਉਸ ਦੇ ਕੁਝ ਨਿਯਮ ਹੋਇਆ ਕਰਦੇ ਸਨ। ਸੂਰਜ ਦੇ ਚੜ੍ਹਾਅ ਨਾਲ ਲੜਾਈ ਸ਼ੁਰੂ ਹੁੰਦੀ ਸੀ ਤੇ ਸੂਰਜ ਦੇ ਛਿਪਣ ਨਾਲ ਫੌਜਾਂ ਆਪੋ ਆਪਣੇ ਕੈਂਪਾਂ ਵਿੱਚ ਪਰਤ ਜਾਇਆ ਕਰਦੀਆਂ ਸਨ। ਰਾਤ ਨੂੰ ਉਹ ਆਪਣੇ ਫੱਟੜਾਂ ਦੀ ਸਾਂਭ ਸੰਭਾਲ ਕਰਿਆ ਕਰਦੀਆਂ ਸਨ। ਕੋਈ ਇੱਕ ਦੂਸਰੇ ਨੂੰ ਰੋਕਦਾ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਜਿਸ ਲੜਾਈ ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹਾਂ, ਉਸ ਦਿਨ ਪੂਰਨ ਸੂਰਜ ਗ੍ਰਹਿਣ ਲੱਗਿਆ, ਸੂਰਜ ਗ੍ਰਹਿਣ ਨਾਲ ਅਚਾਨਕ ਸ਼ਾਮ ਪੈ ਗਈ। ਫੌਜਾਂ ਨੇ ਯੁੱਧ ਰੋਕ ਦਿੱਤਾ, ਸਾਰੇ ਆਪੋ ਆਪਣੇ ਕੈਂਪਾਂ ਵਿੱਚ ਪਰਤ ਗਏ। ਹਨੇਰਾ ਹੋ ਗਿਆ ਸੀ। ਦੋਹਾਂ ਪਾਸਿਆਂ ਨੂੰ ਸਮਝ ਨਹੀਂ ਸੀ ਕਿ ਇਹ ਕਿਉਂ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਇਸ ਦਾ ਮੁੱਖ ਕਾਰਨ ਸੀ ਕਿ ਉਸ ਵੇਲੇ ਸੂਰਜ ਗ੍ਰਹਿਣ ਬਾਰੇ ਆਮ ਸਮਝ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਅੱਜ ਕਲ੍ਹ ਤੁਸੀਂ ਅਜਿਹਾ ਨਹੀਂ ਕਰੋਗੇ। ਸੂਰਜ ਗ੍ਰਹਿਣ ਨਾਲ ਧਰਤੀ ਉਪਰ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਰੁਕਦੀ ਨਹੀਂ। ਇੱਕ ਉਹ ਸਮੇਂ ਦਾ ਸੱਚ ਸੀ ਤੇ ਇੱਕ ਆਹ ਸਮੇਂ ਦਾ ਸੱਚ ਹੈ। ਗਿਆਨ ਨੇ ਸਾਡੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਉਪਰ ਅਸਰ ਕੀਤਾ ਹੈ।

ਦੂਜੀ ਘਟਨਾ ਅਲੈਗਜ਼ੈਂਡਰ ਗਾਰਡਰਨਰ ਤੇ ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੀ ਹੈ। ਉਸ ਵੇਲੇ ਅਗਨ ਬੋਟ ਦੀ ਈਜਾਦ ਹੋ ਚੁੱਕੀ ਸੀ। ਅਗਨ ਬੋਟ ਦਾ ਮਤਲਬ ਹੈ ਭਾਫ ਨਾਲ ਚੱਲਣ ਵਾਲੇ ਇੰਜਣ ਦੀ ਮਦਦ ਨਾਲ ਚੱਲਣ ਵਾਲੀ ਕਿਸ਼ਤੀ। ਹੁਣ ਇਸ ਬਾਰੇ ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਦਰਬਾਰ ਵਿੱਚ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਕੋਈ ਜਾਣਕਾਰੀ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਮਹਾਰਾਜੇ ਕੋਲ ਯੂਰਪੀ ਜਰਨੈਲ ਸਨ ਤੇ ਉਹ ਇਹ ਸਮਝਦਾ ਸੀ ਇਹ ਜਰਨੈਲ ਬਹੁਤ ਕਾਬਲ ਤੇ ਉਸ ਸਮੇਂ ਦੇ ਗਿਆਨ- ਵਿਗਿਆਨ ਤੋਂ ਜਾਣੂ ਹਨ। ਮਹਾਰਾਜੇ ਨੇ ਗਾਰਡਨਰ ਨੂੰ ਇਸ ਵਾਸਤੇ ਹੁਕਮ ਦਿਤਾ ਕਿ ਉਹ ਅਗਨ ਬੋਟ ਬਣਾ ਕੇ ਦਿਖਾਵੇ। ਗਾਰਡਨਰ ਮਹਾਰਾਜੇ ਦਾ ਹੁਕਮ ਟਾਲ ਨਹੀਂ ਸੀ ਸਕਦਾ। ਜਿੰਨੇ ਪੈਸੇ ਉਸ ਨੇ ਇਸ ਵਾਸਤੇ ਮੰਗੇ ਮਹਾਰਾਜੇ ਨੇ ਉਸ ਨੂੰ ਪੁਚਾ ਦਿਤੇ। ਫੈਸਲਾ ਹੋਇਆ ਕਿ ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਾਵੀ ਨਦੀ ਵਿੱਚ ਇਸ ਕਿਸ਼ਤੀ ਨੂੰ ਚਲਦੀ ਦੇਖਣਗੇ। ਦਿਨ ਮਿੱਥ ਲਿਆ ਗਿਆ। ਹੁਣ ਗਾਰਡਨਰ ਲਿਖਦੇ ਹਨ ਕਿ ਅਗਨਬੋਟ ਬਾਰੇ ਉਸ ਨੂੰ ਕੋਈ ਜਾਣਕਾਰੀ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਸੋ ਮੌਕਾ ਸੰਭਾਲਣ ਲਈ ਉਸ ਨੇ ਇੱਕ ਅਜਿਹੀ ਕਿਸ਼ਤੀ ਬਣਾਈ ਜਿਸ ਉਪਰ ਇੱਕ ਚਿਮਨੀ ਬਣੀ ਹੋਈ ਸੀ ਤੇ ਕਿਸ਼ਤੀ ਦੇ ਅੰਦਰ ਅੱਗ ਬਾਲ ਕੇ ਧੂੰਆ ਪੈਦਾ ਕੀਤਾ ਜਾਣਾ ਸੀ। ਗਾਰਡਰਨ ਲਿਖਦਾ ਹੈ ਕਿ ਉਸ ਨੇ ਕਿਸ਼ਤੀ ਵਿੱਚ ਲੁਕਾ ਕੇ ਅਜਿਹੇ ਮਲਾਹ ਰੱਖਦੇ ਸਨ ਜਿਹੜੇ ਪੈਡਲ ਮਾਰ ਕਰੇ ਕਿਸ਼ਤੀ ਨੂੰ ਚਲਾਉਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰਨਗੇ। ਮਿੱਥੇ ਦਿਨ ਮਹਾਰਾਜਾ ਪੂਰੀ ਸ਼ਾਨ ਸ਼ੌਕਤ ਨਾਲ ਰਾਵੀ ਨਦੀ ਦੇ ਕਿਨਾਰੇ ਪਹੁੰਚਿਆ। ਝੰਡੀ ਹਿਲਾ ਕੇ ਕਿਸ਼ਤੀ ਨੂੰ ਇਸ਼ਾਰਾ ਕੀਤਾ ਗਿਆ, ਅੱਗ ਬਾਲੀ ਗਈ ਤੇ ਧੂੰਆਂ ਵੀ ਨਿਕਲਿਆ ਪਰ ਕਿਸ਼ਤੀ ਕੁਝ ਫਰਲਾਂਗ ਹੀ ਜਾ ਸਕੀ। ਪਰ ਇੰਨੇ ਨਾਲ ਮਹਾਰਾਜਾ ਖੁਸ਼ ਹੋ ਗਿਆ। ਉਸ ਨੇ ਗਾਰਡਨਰ ਨੂੰ ਇਸ ਵਾਸਤੇ ਇਨਾਮ ਵੀ ਦਿਤਾ। ਇਸ ਘਟਨਾ ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਗਾਰਡਨਰ ਦੀ ਜੀਵਨੀ ਵਿੱਚ ਮਿਲਦਾ ਹੈ। ਇੱਕ ਉਹ ਸਮਾਂ ਸੀ ਜਦੋਂ ਮਹਾਰਾਜਾ ਨਵੀਂ ਤਕਨੀਕ ਵਾਸਤੇ ਤਰਲੋ-ਮੱਛੀ ਹੋ ਰਿਹਾ ਸੀ ਤੇ ਇੱਕ ਇਹ ਸਮਾਂ ਹੈ ਜਦੋਂ ਬੱਚਾ ਬੱਚਾ ਜਾਣਦਾ ਹੈ ਕਿ ਭਾਫ ਵਾਲਾ ਇੰਜਣ ਕਿਵੇਂ ਚੱਲਦਾ ਹੈ।

ਇੱਕ ਹੋਰ ਘਟਨਾ ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਕਰਨਾ ਬਣਦਾ ਹੈ। ਇਤਿਹਾਸ ਨੂੰ ਅਸੀਂ ਰਾਜਿਆਂ ਮਹਾਰਾਜਿਆਂ ਦੇ ਹਵਾਲੇ ਨਾਲ ਪੜ੍ਹਦੇ ਹਾਂ। ਇਸ ਦਾ ਕਾਲਖੰਡ ਰਾਜਿਆ – ਮਹਾਰਾਜਿਆਂ ਦੇ ਜੀਵਨ ਕਾਲ ਨਾਲ ਜੋੜ ਕੇ ਦੇਖਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਜਿਵੇਂ ਅਸੀਂ ਮੁਗ਼ਲ ਕਾਲ ਨੂੰ ਮੁਗ਼ਲ ਬਾਦਸ਼ਾਹਾਂ ਦੇ ਨਾਂ ਨਾਲ ਜਾਣਦੇ ਹਾਂ। ਉਸ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਸਾਨੂੰ ਮੁਸਲਮਾਨ ਸਲਤਨਤਾਂ ਤੇ ਉਸ ਤੋਂ ਵੀ ਪਿੱਛੇ ਅਸੀਂ ਅਸ਼ੋਕ ਦੇ ਕਾਲ ਨਾਲ ਭਾਰਤ ਦੇ ਇਤਿਹਾਸ ਨੂੰ ਪੜ੍ਹਦੇ ਹਾਂ। ਇਹਨਾਂ ਰਾਜਿਆਂ ਦੇ ਆਉਣ ਜਾਣ ਨਾਲ ਇਤਿਹਾਸ ਵਿੱਚ ਕੋਈ ਬਹੁਤਾ ਫਰਕ ਨਹੀਂ ਸੀ ਪਿਆ। ਜਿਵੇਂ ਲੋਕ ਬਾਬਰ ਦੇ ਸਮੇਂ ਵਿੱਚ ਜੀਂਦੇ ਸਨ ਉਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹੀ ਔਰੰਗਜ਼ੇਬ ਦੇ ਸਮੇਂ ਵਿੱਚ ਜੀਵਨ ਹੰਢਾ ਰਹੇ ਸਨ। ਕਰ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਇੱਕੋ ਜਿਹੀ ਸੀ। ਜਦੋਂ ਕਿਤੇ ਬਗਾਵਤ ਹੁੰਦੀ ਤਾਂ ਸਾਰੀ ਸ਼ਾਹੀ ਉਸ ਪਾਸੇ ਹੋ ਜਾਂਦੀ। ਨਿਆ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਤੋਂ ਵੀ ਲੋਕ ਵਾਕਫ ਸਨ। ਇਸ ਵਿੱਚ ਕੋਈ ਬਹੁਤੀ ਤਬਦੀਲੀ ਨਹੀਂ ਸੀ ਹੋਈ। ਜਨ ਸਧਾਰਨ ਚੁੱਲ੍ਹੇ ਚੌਂਕੇ ਤੋਂ ਬਾਜ਼ਾਰ ਤੱਕ ਦਾ ਸਫਰ ਇੱਕੋ ਜਿਹੇ ਤਰੀਕਿਆਂ ਨਾਲ ਹੀ ਕਰਦਾ ਸੀ।

ਮੁਗ਼ਲਾਂ ਤੋਂ ਬਾਦ ਸਿੱਖ ਮਿਸਲਾਂ ਪੰਜਾਬ ਉਪਰ ਕਾਬਜ ਹੋਈਆਂ ਤਾਂ ਉਹੋ ਕਰ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਜਿਹੜੀ ਅਕਬਰ ਦੇ ਸਮੇਂ ਸੀ ਉਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹੀ ਚਲੱਦੀ ਰਹੀ। ਇਸ ਵਿੱਚ ਯੁੱਗ ਪਲਟਾਉਣ ਦਾ ਕੰਮ ਬੰਦਾ ਬਹਾਦਰ ਨੇ ਕੀਤਾ ਜਿਸ ਨੇ ਵਾਹੀਕਾਰਾਂ ਨੂੰ ਮੁਜ਼ਾਰਿਆਂ ਤੋਂ ਮਾਲਕ ਬਣਾ ਦਿਤਾ ਤੇ ਐਲਾਨ ਕੀਤਾ ਕਿ ਜਿੰਮੀਦਾਰ ਆਪਣੀ ਜ਼ਮੀਨ ਦਾ ਮਾਲਕ ਮੰਨਿਆ ਜਾਵੇਗਾ। ਭਾਵ ਉਸ ਨੂੰ ਟੈਕਸ ਭਰਨ ਦੀ ਕੋਈ ਲੋੜ ਨਹੀਂ। ਇਹ ਬਹੁਤ ਵੱਡੀ ਤਬਦੀਲੀ ਸੀ। ਉਸ ਨੇ ਸਦੀਆਂ ਤੋਂ ਚੱਲੀ ਆਉਂਦੀ ਰਵਾਇਤ ਤੋੜ ਦਿੱਤੀ। ਪਰ ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਬੰਦਾ ਬਹਾਦਰ ਵੱਲੋਂ ਚਲਾਈ ਰਵਾਇਤ ਦੀ ਥਾਂ ਪੁਰਾਣੀ ਪ੍ਰੰਪਰਾ ਨੂੰ ਹੀ ਪ੍ਰਵਾਨਗੀ ਦਿੱਤੀ ਤੇ ਮੁਗ਼ਲਾਂ ਦੇ ਸਮੇਂ ਦੀ ਕਰ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਨੂੰ ਬਹਾਲ ਰੱਖਿਆ। ਇਸ ਕਾਲ ਵਿੱਚ ਰਾਜੇ ਮਹਾਰਾਜੇ ਆਪਣੀ ਪਰਜਾ ਤੋਂ ਅਥਾਹ ਦੌਲਤ ਇੱਕਠੀ ਕਰ ਰਹੇ ਸਨ। ਅਲੈਗਜ਼ੈਂਡਰ ਗਾਰਡਨਰ ਜੋ ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦਾ ਯੂਰੋਪੀ ਜਰਨੈਲ ਸੀ, ਇੱਕ ਥਾਂ ਲਿਖਦਾ ਹੈ ਕਿ ਜਦੋਂ ਮਹਾਰਾਜਾ ਸ਼ੇਰ ਸਿੰਘ ਨੇ ਲਾਹੋਰ ਉਪਰ ਕਬਜ਼ਾ ਕੀਤਾ ਤਾਂ ਗਾਰਡਨਰ ਕਿਲ ਸ਼ਾਹੀ ਕਿਲੇ ਦੀ ਸੁਰਖਿਆ ਦੀ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰੀ ਸੀ ਤੇ ਜਿਸ ਕਮਰੇ ਚੋਂ ਉਹ ਬਾਹਰ ਗੋਲੀਆਂ ਚਲਾ ਰਹੇ ਸਨ ਉਸ ਵਿੱਚ ਗੋਡਿਆਂ ਤੱਕ ਸੋਨੇ ਦੀਆਂ ਮੋਹਰਾਂ ਦੇ ਢੇਰ ਲੱਗੇ ਹੋਏ ਸਨ।

ਮਹਾਰਾਜਾ ਦੀ ਫੌਜ ਬਾਰੇ ਵੀ ਬੜੀ ਹੀ ਰੋਚਕ ਜਾਣਕਾਰੀ ਸਾਹਮਣੇ ਆਉਂਦੀ ਹੈ। ਜਦੋਂ ਮਿਸਲਾਂ ਦਾ ਮੁੱਢ ਬੱਝਿਆ ਤਾਂ ਆਮ ਸਿਪਾਹੀ ਦੀ ਪਛਾਣ ਉਸ ਦੇ ਘੋੜੇ ਤੇ ਉਸ ਦੇ ਸ਼ਸਤਰ ਤੋਂ ਹੁੰਦੀ ਸੀ। ਖਾਲਸਾ ਫੌਜ ਕੋਲ ਚੰਗੇ ਘੋੜੇ ਸਨ ਤੇ ਨੇਜ਼ਾ ਤੇ ਕ੍ਰਿਪਾਨ ਉਸ ਦੇ ਹਥਿਆਰ ਸਨ। ਮਿਸਲਾਂ ਤੋਂ ਬਾਦ ਜਦੋਂ ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਸ਼ੁਕਰਚੱਕੀਆ ਮਿਸਲ ਦੀ ਕਮਾਨ ਆਪਣੇ ਹੱਥ ਵਿੱਚ ਲਈ ਤਾਂ ਉਸ ਦੀ ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਫੌਜ ਘੁੜਸਵਾਰ ਸੀ। ਘੋੜਸਵਾਰ ਹੋਣਾ ਬਹੁਤ ਲਾਹੇਵੰਦਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਉਸ ਦੀ ਸੁਰਖਿਆ ਤੇ ਦੁਸ਼ਮਣ ਨੂੰ ਹੇਠਾਂ ਸੁੱਟ ਕੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਉਪਰ ਭਾਰੂ ਹੋਣ ਵਿੱਚ ਮਦਦ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਫੌਜ ਰੈਗੂਲਰ ਫੌਜ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਇਸ ਦਾ ਮਤਲਬ ਖਾਲਸਾ ਫੌਜ ਤਨਖਾਹਦਾਰ ਫੌਜ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਜਦੋਂ ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਖਾਲਸਾ ਰਾਜ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਕਰ  ਲਈ ਤੇ ਉਸ ਨੇ ਰੋਪੜ ਵਿਖੇ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਫੌਜ ਦੀ ਕਵਾਇਦ ਦੇਖੀ ਤਾਂ ਉਸ ਦੇ ਮਨ ਵਿੱਚ ਇਹ ਫੁਰਨਾ ਆਇਆ ਕਿ ਖਾਲਸਾ ਫੌਜ ਨੂੰ ਵੀ ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਅਨੁਸ਼ਾਸ਼ਤ ਕੀਤਾ ਜਾਵੇ। ਇੱਕ ਸੂਬਦਾਰ ਦੀ ਭਰਤੀ ਕੀਤੀ ਗਈ ਜਿਸ ਦੇ ਜਿੰਮੇ ਖਾਲਸਾ ਫੌਜ ਦੀ ਟਰੇਨਿੰਗ ਦਾ ਕੰਮ ਲਾਇਆ ਗਿਆ। ਪਰ ਖਾਲਸਾ ਫੌਜ ਇਸ ਵਾਸਤੇ ਤਿਆਰ ਨਾ ਹੋਈ। ਮਹਾਰਾਜਾ ਫੌਜ ਨੂੰ ਵਰਦੀ ਵਿੱਚ ਦੇਖਣਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਸੀ ਪਰ ਖਾਲਸਾ ਫੌਜ ਤਾਂ ਖੁਦਮੁਖਤਿਆਰ ਸੀ ਇਹ ਕਦੋਂ ਕਿਸੇ ਦੇ ਥੱਲੇ ਲਗਦੀ। ਮਹਾਰਾਜਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਸੀ ਕਿ ਉਸ ਦੀ ਫੌਜ ਵਿੱਚ ਵੀ ਪੈਦਲ ਸੈਨਿਕ ਹੋਣ ਪਰ ਖਾਲਸਾ ਫੌਜ ਤਾਂ ਘੋੜ-ਸਵਾਰੀ ਦਾ ਸ਼ੌਕ ਰੱਖਦੀ ਸੀ। ਇਥੇ ਖਾਲਸਾ ਫੌਜ ਤੋਂ ਭਾਵ ਹੈ ਅਕਾਲੀ ਫੌਜ ਜੋ ਜੱਥੇਦਾਰ ਫੂਲਾ ਸਿੰਘ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਵਿੱਚ ਰਹਿੰਦੇ ਸਨ ਤੇ ਜਾਗੀਰਦਾਰਾਂ ਦੀ ਫੌਜ ਜੋ ਲੋੜ ਪੈਣ ਉਪਰ ਮਹਾਰਾਜੇ ਦੀ ਸੇਵਾ ਵਿੱਚ ਹਾਜ਼ਰ ਰਹਿੰਦੀ। ਹਾਰ ਕੇ ਮਹਾਰਾਜਾ ਨੇ ਪੂਰਬੀਆਂ ਨੂੰ ਭਰਤੀ ਕਰਨ ਦਾ ਕੰਮ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਇਹ ਪੂਰਬੀਏ ਬੰਗਾਲ-ਬਿਹਾਰ-ਉੱਤਰ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਦੀ ਤਰਾਈ ਚੋਂ ਆਏ ਹੋਏ ਸੈਨਿਕ ਸਨ ਜਿਹੜੇ ਭਰਤੀ ਤਾਂ ਈਸਟ ਇੰਡੀਆ ਕੰਪਨੀ ਵਿੱਚ ਹੋਏ ਪਰ ਕਿਸੇ ਕਾਰਨ ਇਹ ਫੌਜ ਚੋਂ ਬਾਹਰ ਹੋ ਗਏ। ਮਹਾਰਾਜੇ ਨੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਾਸਤੇ ਆਪਣੇ ਦਰਵਾਜ਼ੇ ਖੋਲ੍ਹ ਦਿਤੇ।

ਇਨ੍ਹਾਂ ਤੋਂ ਮਹਾਰਾਜੇ ਨੇ ਪੈਦਲ ਸੈਨਾ ਤਿਆਰ ਕਰਨੀ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤੀ। ਪੈਦਲ ਫੌਜ ਨੂੰ ਨਗਦ ਤਨਖਾਹ ਦਿਤੀ ਜਾਂਦੀ ਸੀ ਜਦੋਂ ਕਿ ਦੂਜਿਆਂ ਨੂੰ ਜਾਗੀਰਾਂ ਜਾਂ ਇਨਾਮ ਆਦਿ ਹੀ ਮਿਲਦੇ ਸਨ। ਪੂਰਬੀਆਂ ਦੀ ਇਸ ਫੌਜ ਨੂੰ ਹਰ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀ ਕਵਾਇਦ ਕਰਨ ਦੀ ਟਰੇਨਿੰਗ ਦਿਤੀ ਜਾਣੀ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤੀ। ਪਹਿਲਾਂ ਪਹਿਲ ਸਿੱਖ ਪੈਦਲ ਫੌਜ ਵਿੱਚ ਭਰਤੀ ਹੋਣ ਤੋਂ ਨਫਰਤ ਕਰਦੇ ਸਨ ਪਰ ਬਾਦ ਵਿੱਚ ਦੇਖਾ ਦੇਖੀ ਤੇ ਨਗਦ ਤਨਖਾਹ ਦੇ ਲਾਲਚ ਨਾਲ ਸਿੱਖਾਂ ਨੇ ਵੀ ਖਾਲਸਾ ਫੌਜ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋਣਾ ਮੰਨ ਲਿਆ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਮਹਾਰਾਜੇ ਨੇ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਦੇ ਮੁਕਾਬਲੇ ਇੱਕ ਵੱਡੀ ਫੌਜ ਖੜ੍ਹੀ ਕਰ ਲਈ। ਇਸ ਸਾਰੇ ਹਵਾਲੇ ਲਈ ਖਾਲਸਾ ਫੌਜ ਦਾ ਇਤਿਹਾਸ ਦੇਖਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ।

ਹੁਣ ਇਹ ਇਤਿਹਾਸ ਦਾ ਸੱਚ ਹੈ। ਸਾਨੂੰ ਇਸ ਉਪਰ ਮਾਣ ਕਰਨਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ। ਪਰ ਇਸ ਦਾ ਬੋਝ ਨਹੀਂ ਢੋਣਾ ਚਾਹੀਦਾ। ਇਸ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਮੋਢਿਆਂ ਉਪਰ ਚੁੱਕੀ ਫਿਰਨਾ ਕੋਈ ਸਿਆਣਪ ਨਹੀਂ। ਇਸ ਨੂੰ ਇਤਿਹਾਸ ਹਵਾਲੇ ਕਰ ਦੇਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ। ਅਜਾਇਬ ਘਰਾਂ ਵਿੱਚ ਸਾਂਭ ਦੇਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਬਾਰੇ ਕਿਸੇ ਵੀ ਹੇਠੀ ਜਾਂ ਸ਼ਰਮਿੰਦਗੀ ਦਾ ਰੁਖ ਨਹੀ ਰੱਖਣਾ ਚਾਹੀਦਾ। ਇਤਿਹਾਸ ਬਹੁਤ ਸੋਹਣਾ ਹੈ, ਸੁੰਦਰ ਹੈ, ਸਾਂਭਣ ਯੋਗ ਹੈ ਪਰ ਅੱਜ ਅਸੀਂ ਆਪਣੇ ਇਤਿਹਾਸ ਦੇ ਰਚੇਤਾ ਆਪ ਹਾਂ। ਸਾਨੂੰ ਆਪਣੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦੇ ਫੈਸਲੇ ਆਪਣੀ ਬੁਧੀ ਸਿਆਣਪ ਨਾਲ ਕਰਨੇ ਚਾਹੀਦੇ ਹਨ। ਆਪਣੀਆਂ ਗ਼ਲਤੀਆਂ ਤੋਂ ਸਿੱਖਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ਤੇ ਆਪਣੇ ਕੰਮਾਂ ਵਿੱਚ ਸੁਧਾਰ ਲਿਆਉਣੇ ਚਾਹੀਦੇ ਹਨ।

ਇਤਿਹਾਸ ਉਪਰ ਬਹੁਤੀ ਕਿੰਤੂ ਪਰਤੂੰ ਨਹੀਂ ਕਰਨੀ ਚਾਹੀਦੀ। ਜਿਵੇਂ ਹੈ ਉਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਉਸ ਨੂੰ ਸੰਭਾਲ ਲੈਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ। ਇਤਿਹਾਸਕ ਸਰੋਤ ਸਾਡੀ ਬਹੁ-ਕੀਮਤੀ ਵਰਾਸਤ ਤੇ ਅਮਾਨਤ ਹਨ। ਸਾਨੂੰ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸੰਭਾਲ ਕੇ ਅੱਗੇ ਤੁਰਨਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ। ਜੇ ਅੱਜ ਦਾ ਸੱਚ ਵਿਗਿਆਨ ਦਾ ਸੱਚ ਹੈ, ਸਰਮਾਇਆਦਾਰੀ ਦੀ ਵਿਵਸਥਾ ਦਾ ਸੱਚ ਹੈ ਤਾਂ ਸਾਨੂੰ ਇਸੇ ਅਨੁਸਾਰ ਅੱਗੇ ਵਧਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ। 

feudal system

ਜਾਗੀਰਦਾਰੀ ਵਿਵਸਥਾ ਦੀ ਕਨੂੰਨ ਪ੍ਰਣਾਲੀ

ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਦੋ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਨਿਯਮ ਕਨੂੰਨ ਸਮਝੇ ਜਾਂਦੇ ਸਨ। ਪਹਿਲਾ ਮਨੂ ਦੇ ਨਾਂ ਨਾਲ ਜਾਣਿਆ ਜਾਣ ਵਾਲਾ ਮਨੂਸਮਿਰਤੀ, ਜੋ ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਦੀ ਆਮਦ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਸਰਬ ਪ੍ਰਵਾਨਤ ਨਿਯਮ ਵੱਜੋਂ ਪ੍ਰਚਲਤ ਸੀ। ਸਮਿਰਤੀਆਂ ਅਸਲ ਵਿੱਚ ਉਹ ਧਰਮ ਗ੍ਰੰਥ ਹਨ ਜੋ ਵੇਦਾਂ ਤੋਂ ਬਾਦ ਰਚੀਆਂ ਗਈਆਂ। ਅਗਰ ਵੇਦ ਜਾਂ ਵੈਦਿਕ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤੀ ਨੂੰ ਮਨੁੱਖੀ ਸੋਚ ਦੇ ਵਿਕਾਸ ਦਾ ਇੱਕ ਪੜਾਅ ਮੰਨ ਲਿਆ ਜਾਵੇ ਤਾਂ ਰਿਗ ਵੇਦ ਸਾਡੀ ਸਮਝ ਅਨੁਸਾਰ ਸੱਭ ਤੋਂ ਪੁਰਾਤਨ ਵੇਦ ਹੈ ਜੋ ਆਰੀਆ ਕਾਲ ਵਿੱਚ ਪਹਿਲਾਂ ਸੀਨਾ-ਬਸੀਨਾ ਪ੍ਰਚਲਤ ਰਿਹਾ ਤੇ ਬਾਦ ਵਿੱਚ ਇਸ ਨੂੰ ਗ੍ਰੰਥ ਦਾ ਆਕਾਰ ਦਿਤਾ ਗਿਆ। ਵੈਦਿਕ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤੀ ਅਨੁਸਾਰ ਚਾਰ ਵੇਦਾਂ ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਮਿਲਦਾ ਹੈ- ਰਿਗ ਵੇਦ, ਯਜੁਰ ਵੇਦ, ਸਾਮ ਵੇਦ, ਅਥਰਵ ਵੇਦ। ਹਰ ਵੇਦ ਦੇ ਚਾਰ ਹਿੱਸੇ ਮੰਨੇ ਜਾਂਦੇ ਸਨ ਮਸਲਨ ਸਹਿੰਤਾ(ਮੂਲ ਸੂਤਰ), ਬ੍ਰਾਹਮਣੀਕਾ (ਵਿਆਖਿਆ) ਆਰਿਅੰਕਾ (ਰਹੁ-ਰੀਤਾਂ), ਉਪਨਿਸ਼ਦ, (ਵਿਚਾਰ : ਦਰਸ਼ਨ) ਇਸ ਤੋਂ ਬਾਦ ਸਮਰਿਤੀਆਂ ਹਨ ਤੇ ਉਸ ਤੋਂ ਬਾਦ ਪੁਰਾਣ, ਮਨੂਸਿਮਰਤੀ ਇਹ ਅਜਿਹਾ ਦਸਤਾਵੇਜ਼ ਹੈ ਜਿਸ ਦੀ ਰਚਨਾ ਮਨੂੰ ਰਿਸ਼ੀ ਨੇ ਕੀਤੀ ਤੇ ਇਸ ਵਿੱਚ ਉਹ ਸਮਾਜਕ, ਆਰਥਕ, ਰਾਜਨੀਤਕ, ਨੈਤਿਕ ਨਿਯਮ ਅੰਕਿਤ ਕੀਤੇ ਜੋ ਉਸ ਸਮੇਂ ਦੇ ਪਰਿਵੇਸ ਵਿੱਚ ਸਮਾਜ ਨੂੰ ਕਾਇਮ ਰੱਖਣ ਵਾਸਤੇ ਜਰੂਰੀ ਸਨ। ਬਾਦ ਵਿੱਚ ਇਹੋ ਨਿਯਮ ਆਮ ਤੌਰ ਤੇ ਅਪਣਾਏ ਗਏ।

ਵੈਦਿਕ ਕਾਲ ਦਾ ਸਮਾਂ ਬੁੱਧ ਤੇ ਪਾਣਿਨੀ ਦੇ ਕਾਲ ਤੱਕ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਇਸ ਤੋਂ ਬਾਦ ਸਾਨੂੰ ਬੁੱਧ ਧਰਮ ਦੇ ਨਿਯਮਾਂ ਦਾ ਉਲੇਖ ਮਿਲਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਵਕਤ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਰਾਜਸ਼ਾਹੀ ਵਿਵਸਥਾ ਦਾ ਸਮਾਂ ਸੀ ਤੇ ਰਾਜੇ ਜੋ ਕਬਾਇਲੀ ਮੁਖੀਆਂ ਦੀ ਪ੍ਰੰਪਰਾ ਚੋਂ ਹੀ ਨਿਕਲੇ ਸਨ, ਹੁਣ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸਥਾਪਤ ਹੋ ਚੁੱਕੇ ਸਨ ਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਆਪਣੇ ਰਾਜ ਕਾਲ ਵਿੱਚ ਰਾਜ-ਧਰਮ ਨੂੰ ਸਥਾਪਤ ਕਰਨ ਲਈ ਮਨੂੰਸਿਮਰਤੀ ਵਰਗੇ ਨਿਯਮਾਂ ਦਾ ਸਹਾਰਾ ਲਿਆ।

ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਦੀ ਆਮਦ ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ ਵਿੱਚ ਲਗਭਗ ਦਸਵੀ- ਗਿਆਰਵੀ ਸਦੀ ਵਿੱਚ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਉਹ ਆਪਣੇ ਨਾਲ ਚੰਗੇਜ਼ ਖਾਨ ਦੀ ਨਿਯਮਾਵਲੀ ਯਾਸਾਂ ਲੈ ਕੇ ਆਏ ਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਆਪਣੇ ਰਾਜ-ਪ੍ਰਬੰਧ ਲਈ ਯਾਸਾਂ ਦੇ ਹਵਾਲੇ ਨਾਲ ਕੰਮ-ਕਾਜ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ। ਚੂੰਕਿ ਮੁਸਲਮਾਨ ਤੇ ਬਾਦ ਵਿੱਚ ਮੁਗ਼ਲ ਸਾਡੇ ਦੇਸ਼ ਉਪਰ ਆਪਣੀ ਤਾਕਤ ਨਾਲ ਕਾਬਜ ਹੋਏ ਸਨ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਮਨੂੰ ਸਿਮਰਤੀ ਦੀ ਥਾਂ ਆਪਣੀ ਨਿਯਮਾਂਵਲੀ ਲਾਗੂ ਕਰ ਦਿਤੀ। ਇਥੇ ਇਹ ਸਮਝ ਲੈਣਾ ਜਰੂਰੀ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਜਾਗੀਰਦਾਰੀ ਵਿਵਸਥਾ ਦਾ ਇੱਕ ਰੂਪ ਸੀ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਕਿਸੇ ਦੇ ਕਹੇ ਸ਼ਬਦ ਹੀ ਕਨੂੰਨ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਤੇ ਰਾਜੇ ਦੀ ਗੱਲ ਪਰਜਾ ਨੂੰ ਮੰਨਣੀ ਪੈਂਦੀ ਹੈ, ਉਦੋਂ ਤੱਕ ਜਦ ਤੱਕ ਰਾਜੇ ਕੋਲ ਤਾਕਤ ਹੈ। ਚੰਗੇਜ਼ ਖਾਂ ਦੀ ਯਾਸਾਂ ਵਿੱਚ ਸਾਫ ਲਿਖਿਆ ਹੈ ਕਿ ਰਾਜੇ ਦੀ ਗੱਲ ਨਾ ਮੰਨਣਾ ਬਗਾਵਤ ਹੈ ਤੇ ਬਗਾਵਤ ਦੀ ਸਜ਼ਾ ਮੌਤ ਹੈ। ਉਹ ਹਰ ਇਕ ਨੂੰ ਸਾਲ ਦੇ ਕੁਝ ਦਿਨ ਰਾਜੇ ਵਾਸਤੇ ਕੰਮ ਕਰਨ ਲਈ ਆਖਦਾ ਹੈ। ਉਹ ਫੌਜ ਵਾਸਤੇ ਸਰਦੀਆਂ ਦੇ ਮਹੀਨੇ ਅਭਿਆਸ ਲਈ ਮੁਕੱਰਰ ਕਰਦਾ ਹੈ।

ਮਨੂਸਿਮਰਤੀ ਤੇ ਯਾਸਾਂ ਦੋਵੇਂ ਆਪਣੇ ਸਮੇਂ ਦੇ ਲਿਖਤ- ਅਣਲਿਖਤ ਸੰਵਿਧਾਨ ਸਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਪਾਲਣਾ ਕਰਨਾ ਪਰਜਾ ਦਾ ਧਰਮ ਸੀ। ਦੋਵਾਂ ਦਾ ਸੁਭਾਅ ਕਬਾਇਲੀ ਹੈ ਭਾਵ ਕਬੀਲੇ ਦੇ ਮੁੱਖੀ ਪ੍ਰਤੀ ਪਰਜਾ ਦੀ ਵਫਾਦਾਰੀ ਉਪਰ ਜੋਰ ਦਿਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਅਨੁਸਾਰ ਸਮਾਜ ਦੀ ਬਣਤਰ ਤੇ ਵਿਵਸਥਾ ਨਿਭਾਈ ਜਾਂਦੀ ਸੀ। ਫਸਲਾਂ ਤੇ ਸ਼ਿਕਾਰ ਵਿੱਚ ਹਿਸੇਦਾਰੀ ਨਿਸ਼ਚਤ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਸੀ ਤੇ ਕਰ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਨੂੰ ਵਿਕਸਤ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਸੀ। ਨੀਤੀ ਤੇ ਨਿਆਂ ਸ਼ਾਸ਼ਤਰ ਇਨ੍ਹਾਂ ਪ੍ਰਣਾਲੀਆਂ ਉਪਰ ਅਧਾਰਤ ਹੁੰਦੇ ਸਨ ਤੇ ਇਹ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਆਮ ਸਮਝ ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਸਨ। ਦੋਹਾਂ ਦਾ ਮਕਸਦ ਰਾਜੇ ਦਾ ਤਾਜ ਤੇ ਸਿੰਘਾਸਣ ਕਾਇਮ ਰੱਖਣਾ ਸੀ, ਇਸ ਵਾਸਤੇ ਆਮ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਇਸ ਦੇ ਡਰ ਨਾਲ ਦਬਾ ਕੇ ਰੱਖਣ ਦਾ ਪੂਰਾ ਪ੍ਰਬੰਧ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ।  ਇਹ ਦੋਵੇਂ ਨਾ ਸੰਸਥਾ ਵਿਰੋਧੀ ਸਨ ਤੇ ਨਾ ਵਿਵਸਥਾ ਵਿਰੋਧੀ, ਸਗੋਂ ਯਥਾ-ਸਥਿਤੀ ਬਣਾਈ ਰੱਖਣ ਉਪਰ ਜੋਰ ਦਿੰਦੇ ਸਨ।

ਅੱਜ ਜਾਗੀਰਦਾਰੀ ਵਿਵਸਥਾ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਉਦਯੋਗਿਕ ਕ੍ਰਾਂਤੀ ਨੇ ਇਸ ਦਾ ਖਾਤਮਾ ਕਰ ਦਿਤਾ ਹੈ। ਅੱਜ ਅਸੀਂ ਆਰਥਕ ਤੌਰ ਤੇ ਸਰਮਾਇਆਦਾਰੀ ਵਿਵਸਥਾ ਵਿੱਚ ਦਾਖਲ ਹੋ ਗਏ ਹਨ। ਆਰਥਕ ਤਾਕਤ ਹੁਣ ਰਾਜਿਆਂ ਦੇ ਹੱਥ ਚੋਂ ਨਿਕਲ ਕੇ ਸਰਮਾਇਆਦਾਰਾਂ ਦੇ ਹੱਥਾਂ ਵਿੱਚ ਚਲੀ ਗਈ ਹੈ। ਰੋਟੀ ਰੋਜ਼ੀ ਕਮਾਉਣ ਦੇ ਵਸੀਲੇ ਤੇ ਤਰੀਕੇ ਬਦਲ ਗਏ ਹਨ। ਨਵੇਂ ਢੰਗ ਵਿਕਸਤ ਹੋ ਗਏ ਹਨ ਤੇ ਹੁਣ ਇਸ ਵਿੱਚ ਤਕਨੋਲੋਜੀ ਦੇ ਆਉਣ ਨਾਲ ਸਰਮਾਇਆਦਾਰੀ ਵਿਵਸਥਾ ਨੂੰ ਸਥਾਪਤ ਹੋਣ ਵਿੱਚ ਜਿਹੜਾ ਨਵਾਂ ਹੁਲਾਰਾ ਮਿਲਿਆ ਹੈ ਉਸ ਨਾਲ ਸਮਾਜ ਉਪਰ ਤਬਦੀਲੀ ਭਰੇ ਪ੍ਰਭਾਵ ਪਏ ਹਨ। ਇਹ ਤਬਦੀਲੀਆਂ ਭਰੇ ਹਾਲਾਤ ਤੇਜ਼ੀ ਨਾਲ ਵਾਪਰ ਹਨ ਤੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਸਦਕਾ ਸਾਡੀ ਸੋਚ, ਸਮਾਜਕ ਬਣਤਰ, ਰੁਜ਼ਗਾਰ ਦੇ ਸਥਾਨ, ਮੌਕੇ, ਆਰਥਕ ਸਾਧਨਾਂ ਦੀ ਵਿਵਸਥਾ ਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਉਪਰ ਨਿਯੰਤਰਨ ਆਦਿ ਸੱਭ ਕੁਝ ਤੇਜ਼ੀ ਨਾਲ ਬਦਲ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਇਸ ਦਾ ਸਾਰਥਕ ਅਸਰ ਸਾਡੀਆਂ ਧਾਰਮਕ ਰੂੜੀਆਂ ਉਪਰ ਵੀ ਦੇਖਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਜਾਤ ਪਾਤ ਪ੍ਰਤੀ ਨਜ਼ਰੀਆ ਤੇ ਵਤੀਰਾ ਤੇਜ਼ੀ ਨਾਲ ਬਦਲ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਜਿਸ ਰਫਤਾਰ ਨਾਲ ਇਹ ਤਬਦੀਲੀਆਂ ਵਾਪਰ ਰਹੀਆਂ ਹਨ ਇਹ ਸਪਸ਼ਟ ਹੁੰਦਾ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ ਕਿ ਆਉਣ ਵਾਲੇ ਸਮੇਂ ਸਾਡੇ ਸਮਾਜ ਦੀ ਤਸਵੀਰ ਅੱਜ ਨਾਲੋਂ ਬਹੁਤ ਭਿੰਨ ਹੋਵੇਗੀ।

ਸਰਮਾਇਆਦਾਰੀ ਵਿਵਸਥਾ ਨੂੰ ਕੰਮ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਜ਼ਰੂਰਤ ਹੈ ਜਿਹੜੇ ਉਸ ਲਈ ਮਿਲ ਕੇ ਕੰਮ ਕਰ ਸਕਣ.... ਜਾਤ... ਪਾਤ.... ਸਮਾਜਕ ਭੇਦ-ਭਾਵ... ਊਚਨੀਚ ਤੇ ਧਰਮ ਆਦਿ ਦਾ ਉਸ ਕੋਲ ਕੋਈ ਮਹੱਤਵ ਨਹੀਂ ਤੇ ਜੇ ਇਹ ਸਰਮਾਇਆਦਾਰੀ ਵਿਵਸਥਾ ਦੇ ਰਸਤੇ ਵਿੱਚ ਇਹ ਚੀਜ਼ਾਂ ਕੋਈ ਰੁਕਾਵਟ ਖੜ੍ਹੀਆਂ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ...ਸੋ ਆਉਣ ਵਾਲੇ ਸਮੇਂ ਵਿੱਚ ਪਹਿਲੀ ਗੱਲ ਤਾਂ ਕੰਮ ਦੀ ਥਾਂ ਕੋਈ ਪੱਕੀ ਨਹੀਂ ਹੋਵੇਗੀ.... ਰੁਜ਼ਗਾਰ ਵਾਸਤੇ ਦੂਰ ਨੇੜੇ ਦੀ ਬਦਲੀ ਹੋਣਾ ਸੁਭਾਵਕ ਹੋ ਜਾਵੇਗਾ। ਦੂਜਾ, ਰੁਜ਼ਗਾਰ ਪੱਕਾ ਨਹੀਂ ਹੋਵੇਗਾ.... ਇਸ ਅਸਥਾਈ ਰੁਜ਼ਗਾਰ ਦੇ ਸਿਲਸਿਲੇ ਵਿੱਚ ਹਰ ਵਾਰੀ ਤੁਹਾਨੂੰ ਨਵੇਂ ਲੋਕਾਂ ਨਾਲ ਮਿਲ ਕੇ ਕੰਮ ਕਰਨਾ ਪਵੇਗਾ। ਤੁਹਾਡੀ ਕਾਮਯਾਬੀ ਸਿਰਫ ਇਸ ਗੱਲ ਉਪਰ ਨਿਰਭਰ ਕਰੇਗੀ ਕਿ ਤੁਸੀਂ ਨਵੀਂ ਵਿਵਸਥਾ ਨੂੰ ਕਿਵੇਂ ਅਪਣਾਉਂਦੇ ਹੋ। ਸੋ ਜੇ ਤੁਸੀਂ ਊਚ ਨੀਚ ਤੇ ਮੇਰ ਤੇਰ ਵਿੱਚ ਰਹੇ ਤਾਂ ਤੁਸੀਂ ਰੁਜ਼ਗਾਰ ਦੇ ਮੌਕੇ ਗਵਾ ਲਵੋਗੇ.... ਮੈਂ ਅੱਜ ਵੀ ਦੇਖਦਾ ਹਾਂ ਕਿ ਸ਼ਾਪਿੰਗ ਮਾਲਾਂ ਵਿੱਚ ਵੱਖ ਵੱਖ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਨੌਜੁਆਨ ਮਿਲ ਕੇ ਕੰਮ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਜਾਤ ਪਾਤ, ਊਚ ਨੀਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸ਼ਿਸ਼ਟਾਚਾਰ ਦਾ ਹਿਸਾ ਨਹੀਂ। ਇਹੋ ਹਾਲ ਸਰਵਿਸ ਦੇਣ ਵਾਲੀਆਂ ਏਜੰਸੀਆਂ ਵਿੱਚ ਹੈ।

ਸੋ ਆਉਣ ਵਾਲੇ ਸਮੇਂ ਵਿੱਚ ਤੁਹਾਡਾ ਕਲਚਰ ਮਿਲਗੋਭਾ ਬਣ ਜਾਵੇਗਾ ਤੇ ਇਸ ਮਿਲਗੋਭੇ ਵਿੱਚ ਸਿਰਫ ਤੁਸੀਂ ਆਪਣੀਆਂ ਬੇਸਿਕ ਗੱਲਾਂ ਹੀ ਬਚਾ ਸਕੋਗੇ ਬਾਕੀ ਸੱਭ ਕੁਝ ਸਮੇਂ ਦੀ ਭੇਂਟ ਚੜ੍ਹ ਜਾਵੇਗਾ.... ਜੇ ਸਰਮਾਇਆਦਾਰੀ ਨੇ ਸਫਲ ਹੋਣਾ ਹੈ ਤਾਂ ਉਸ ਨੂੰ ਅਜਿਹਾ ਕਰਨਾ ਹੀ ਪਵੇਗਾ.... ਸੋ ਭੁੱਲ ਜਾਓ ਕਿ ਤੁਸੀਂ ਆਉਣ ਵਾਲੇ ਮਨੂਸਮਿਰਤੀ ਤੇ ਯਾਸਾਂ ਸਿਰਫ ਅਤੀਤ ਦੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਰਹਿ ਜਾਣਗੀਆਂ। ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ ਇਸ ਸਾਰੇ ਕੁਝ ਨੂੰ ਤੁਸੀਂ ਜਾਂ ਕਿਤਾਬਾਂ ਦੇ ਸਫਿਆਂ ਵਿੱਚ ਲੱਭੋਗੇ ਜਾਂ ਕਿਸੇ ਅਜਾਇਬ ਘਰ ਵਿੱਚ ਜਿਥੇ ਪਈਆਂ ਚੀਜ਼ਾਂ ਵਸਤਾਂ ਤੋਂ ਤੁਸੀਂ ਆਪਣੇ ਅਤੀਤ ਬਾਰੇ ਸੋਚਿਆ ਕਰੋਗੇ। ਸਰਮਾਏਦਾਰੀ ਨਿਜ਼ਾਮ ਵਿੱਚ ਜਾਗੀਰਦਾਰੀ ਸਮਾਜ ਦੀ ਕੋਈ ਰੂੜੀ ਨਹੀਂ ਬਚਣੀ। ਚਾਹ ਕੇ ਵੀ ਤੁਸੀਂ ਇਸ ਨੂੰ ਬਚਾ ਨਹੀਂ ਸਕੋਗੇ। ਹਾਲੇ ਤਾਂ ਸਰਮਾਇਆਦਾਰੀ ਵਿਵਸਥਾ ਨੇ ਮੁਢਲੇ ਪੈਰ ਪਸਾਰੇ ਹਨ, ਆਉਣ ਵਾਲੇ ਸਮੇਂ ਵਿੱਚ ਇਸ ਨੇ ਬਹੁਤ ਫੈਲਣਾ ਹੈ। ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਇਸ ਵਾਸਤੇ ਇੱਕ ਭਰਪੂਰ ਮੰਡੀ ਲੱਭੀ ਹੈ। ਆਉਣ ਵਾਲੇ ਸਮੇਂ ਬਾਰੇ ਮੇਰਾ ਸੁਝਾਅ ਹੈ ਕਿ ਆਪਣੀ ਸੋਚ ਨੂੰ ਸਫਲ ਕਾਮਗਾਰ ਹੋਣ ਵਾਲੇ ਪਾਸੇ ਲਾਓ। ਇਹ ਕੰਮ ਕਿਵੇਂ ਕਰਨਾ ਹੈ, ਇਸ ਬਾਰੇ ਅਗਲੇ ਲੇਖ ਵਿੱਚ ਗੱਲ ਕਰਾਂਗੇ।