Rituals

ਮਰਨ ਸਮੇਂ ਦੀਆਂ ਰਸਮਾਂ

“ਬੇਲੋੜੇ ਰਿਵਾਜ਼ ਹਮੇਸ਼ਾ ਹੀ ਝੰਜਟ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਤੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਬਦਲ ਦੇਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ।
ਜ਼ਮਾਨੇ ਨਾਲ ਬਦਲਣਾ ਹੀ ਅਸਲੀ ਜੀਵਨ ਜਾਚ ਹੈ।“

ਇੱਕ ਮਿੱਤਰ ਦੇ ਸਵਾਲਾਂ ਦਾ ਜਵਾਬ-

ਜਦੋਂ ਤੁਹਾਡੇ ਕੋਲ ਮਿਣਤੀ ਦਾ ਸਾਧਨ ਨਹੀਂ ਸੀ ਉਦੋਂ ਤੁਹਾਡੇ ਬਜ਼ੁਰਗ ਧਾਗਾ, ਜਾਂ ਤੀਲ੍ਹੇ ਨਾਲ ਮਿਣ ਕੇ ਚੀਜ਼ਾਂ ਪਰਖਿਆ ਕਰਦੇ ਸਨ। ਉਹ ਨਹੀਂ ਸਨ ਜਾਣਦੇ ਕਿ ਮਕਾਨ ਦੀ ਛੱਤ ਕਿੰਨੇ ਫੁੱਟ ਚੌੜੀ ਹੋਵੇਗੀ, ਸੋ ਉਹ ਧਾਗੇ ਨਾਲ ਉਸ ਦਾ ਮਾਪ ਕੱਢ ਲਿਆ ਕਰਦੇ ਸਨ। ਸੋ ਕਾਨੇ ਨਾਲ ਲਾਸ਼ ਮਿਣਨ ਦਾ ਮਤਲਬ ਸੀ ਕਿ ਚਿਖਾ ਬਣਾਉਣ ਵੇਲੇ ਉਸ ਨਾਪ ਵਿੱਚ ਲੱਕੜਾਂ ਚਿਣ ਲਈਆਂ ਜਾਣ, ਜਾਂ ਉਸ ਨਾਪ ਦੀ ਕਬਰ ਪੁੱਟ ਲਈ ਜਾਵੇ। ਇਹ ਆਪਣੇ ਸਮੇਂ ਦਾ ਵਿਗਿਆਨਕ ਢੰਗ ਸੀ। ਆਖਰ ਚਿਖਾ ਵੀ ਤਾਂ ਮੁਰਦੇ ਦੇ ਨਾਪ ਦੀ ਹੀ ਬਣਨੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ। (ਇਸ ਵਿੱਚ ਧਰਮ ਦਾ ਕੋਈ ਮਤਲਬ ਨਹੀਂ। ਇਹ ਜੀਵਨ ਜਾਚ ਸੀ।)

ਇਸ਼ਨਾਨ ਕਰਾਉਣ ਦੇ ਦੋ ਕਾਰਨ ਹੋ ਸਕਦੇ ਹਨ, ਪਹਿਲਾ ਕਿ ਲਾਸ਼ ਦੀ ਫੋਲਾ ਫਾਲੀ ਕਰ ਲਈ ਜਾਵੇ ਕਿ ਉਸ ਦੇ ਅੰਦਰਲੇ ਕਪੜਿਆਂ ਉਪਰ ਕੋਈ ਸੋਨਾ ਚਾਂਦੀ ਜਾਂ ਸਿੱਕੇ ਤਾਂ ਨਹੀਂ ਜਮ੍ਹਾ ਕੀਤੇ ਹੋਏ। ਦੂਜਾ ਪੁਰਾਣੇ ਸਮਿਆਂ ਵਿੱਚ ਲੋਕ ਨਹਾਉਣ ਤੋਂ ਬਹੁਤ ਅਲਗਰਜ਼ੀ ਕਰ ਜਾਂਦੇ ਸਨ। ਇਹ ਨਹੀਂ ਕਿ ਉਹ ਆਲਸੀ ਸਨ, ਸਗੋਂ ਅਜਿਹਾ ਪਾਣੀ ਦੇ ਸਰੋਤਾਂ ਦੀ ਘਾਟ ਕਾਰਨ ਸੀ। ਘਰਾਂ ਵਿੱਚ ਗੁਸਲਖਾਨੇ ਦਾ ਰਿਵਾਜ਼ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਸੋ ਜਿਸ ਮੁਰਦਾ ਸਰੀਰ ਨੂੰ ਬਹੁਤੇ ਲੋਕਾਂ ਦਾ ਹੱਥ ਲਗਣਾ ਹੋਵੇ ਉਸ ਤੋਂ ਬਦਬੂ ਨਾ ਆਵੇ ਸੋ ਆਖਰੀ ਇਸ਼ਨਾਨ ਦਾ ਰਿਵਾਜ ਪੈ ਗਿਆ। ਘੜਾ ਭੰਨਣਾ ਮੁਰਦੇ ਦੇ ਕੰਨਾਂ ਕੋਲ ਧਮਾਕੇ ਦੀ ਅਵਾਜ਼ ਪੈਦਾ ਕਰਨਾ ਸੀ ਤਾਂ ਜੋ ਜੇ ਉਸ ਵਿੱਚ ਭੋਰਾ ਮਾਸਾ ਜਾਨ ਹੋਵੇ ਤਾਂ ਉਹ ਹਿੱਲ ਸਕੇ। ਅੱਜ ਕਲ੍ਹ ਡਾਕਟਰ ਟਾਰਚ ਮਾਰ ਕੇ ਅੱਖਾਂ ਦੀਆਂ ਪੁਤਲੀਆਂ ਤੋਂ ਚੈਕ ਕਰਦੇ ਹਨ ਕਿ ਬੰਦੇ ਦੀ ਮੌਤ ਹੋ ਗਈ ਹੈ।

ਘੜੇ ਚੋਂ ਪਾਣੀ ਡੋ਼ਲ੍ਹਣ ਪਿਛੇ ਵੀ ਤਰਕ ਹੈ ਕਿ ਪੁਰਾਣੇ ਵੇਲਿਆਂ ਵਿੱਚ ਸੰਸਕਾਰ ਕਰਨ ਦੀ ਥਾਂ ਕੱਚੀ ਹੁੰਦੀ ਸੀ। ਉਸ ਉਪਰ ਪਾਣੀ ਤਰੋਂਕਣ ਦਾ ਕੰਮ ਸੀ ਤਾਂ ਜੋ ਘੱਟਾ ਨਾ ਉੱਡੇ। ਇਕ ਹੀ ਭਾਂਡੇ ਤੋਂ ਦੋ ਕੰਮ ਲਏ ਜਾਂਦੇ ਸਨ। ਮੂੰਹ ਵਿੱਚ ਘਿਉ ਇਸ ਲਈ ਪਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਜੋ ਅੱਗ ਦੇ ਸੇਕ ਨਾਲ ਇਹ ਘਿਉ ਪੰਘਰ ਕੇ ਸਰੀਰ ਦੇ ਅੰਦਰਲੇ ਹਿੱਸਿਆਂ ਵਿੱਚ ਚਲਿਆ ਜਾਵੇ ਤਾਂ ਜੋ ਉਨ੍ਹਾਂ ਤੱਕ ੳੱਗ ਪਹੁੰਚ ਸਕੇ। ਸੰਸਕਾਰ ਵਾਲੀ ਥਾਂ ਉਪਰ ਨਿਸ਼ਾਨੀ ਲਾਉਣ ਲਈ ਧਾਗੇ ਦੀ ਵਲਗਣ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੋਵੇਗੀ। ਪਹਿਲੋਂ ਪਹਿਲ ਇਹ ਜਰੂਰੀ ਸਮਝਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੋਵੇਗਾ ਤੇ ਬਾਦ ਵਿੱਚ ਇਹ ਰਿਵਾਜ਼ ਬਣ ਕੇ ਰਹਿ ਗਿਆ। ਰੋਟੀਆਂ ਰੱਖਣਾ ਸਿਵੇ ਦੇ ਚਾਰੇ ਪਾਸੇ ਦਰਅਸਲ ਇਸ ਦਾ ਸਬੰਧ ਮੁਰਦਾਰ ਖਾਣ ਵਾਲੇ ਜਾਨਵਰਾਂ ਨੂੰ ਗਿਝਾਉਣ ਲਈ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੋਵੇਗਾ ਤਾਂ ਜੋ ਉਹ ਰੋਟੀ ਨੂੰ ਠੰਘਾ ਮਾਰਨ ਤੋਂ ਬਾਦ ਕੁਝ ਦੇਰ ਲਈ ਮਾਸ ਦੇ ਸਵਾਦ ਤੋਂ ਵਰਜੇ ਜਾਣ।

ਇਹ ਸੱਭ ਉਸ ਵੇਲੇ ਦੀ ਜੀਵਨ ਜਾਚ ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਸਨ। ਲੋੜ ਵੇਲੇ ਸੱਭ ਕੁਝ ਕਰਨਾ ਜਾਇਜ਼ ਹੈ। ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਵੀ ਇੱਕ ਜੀਵਨ ਜਾਚ ਹੈ। ਬਾਕੀ ਜੀਵਨ ਜਾਚ ਵਾਂਗ ਇਸ ਵਿੱਚ ਵਿੱਚ ਵੀ ਤਬਦੀਲੀ ਹੋਣੀ ਵੀ ਕੁਦਰਤੀ ਹੈ। ਜਾਇਜ਼ ਤੇ ਨਜਾਇਜ਼ ਦਾ ਫੈਸਲਾ ਲੋੜ ਅਨੁਸਾਰ ਹੀ ਕੀਤਾ ਜਾਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ। ਜਪੁ ਦੀ ਆਖਰੀ ਪਉੜੀ ਵਿੱਚ ਬਾਬੇ ਨੇ ਸਿਧਾਂਤ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਇਹ ਸਪਸ਼ਟ ਕੀਤਾ ਹੈ ਕਿ ਆਪਣੀ ਅਕਲ ਤੋਂ ਕੰਮ ਲੈਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ਤੇ ਗ੍ਰੰਥਾਂ ਦੀ ਲਕੀਰ ਪਿਛੇ ਫਕੀਰੀ ਨਹੀਂ ਕਰਨੀ ਚਾਹੀਦੀ। ਸਿੱਖ ਪੜ੍ਹਦੇ ਤਾਂ ਸਮਝਦੇ ਘੱਟ ਹਨ। ਜੇ ਸਮਝ ਪੈ ਜਾਏ, ਤਾਂ ਫਿਰ ਉਹ ਅਜੱ ਦਾ ਦਾਹ ਸੰਸਕਾਰ ਆਧੁਨਿਕ ਤਰੀਕੇ ਨਾਲ ਕਰਨਗੇ ਨਾ ਕਿ ਪੁਰਾਣੇ ਢੰਗ ਨਾਲ।

ਮਨੁੱਖ ਨੂੰ ਦੋ ਚੀਜ਼ਾਂ ਨੇ ਬਹੁਤ ਉਲਝਾਇਆ। ਇੱਕ ਸੀ ਮੋਤ ਤੇ ਦੂਜਾ ਸੁਪਨੇ। ਪਰਿਵਾਰ ਦਾ ਕੋਈ ਜੀਅ ਮਰ ਜਾਂਦਾ ਸੀ, ਪਰ ਉਸ ਦੇ ਸੁਪਨੇ ਜਰੁਰ ਆਉਂਦੇ ਸਨ। ਸੁਪਨਿਆਂ ਵਿੱਚ ਉਹ ਮਨੁੱਖ ਉਸੇ ਤਰਹਾਂ ਦਿਖਾਈ ਦਿੰਦਾ। ਵਿਧਵਾ ਪਤਨੀਆਂ ਨੂੰ ਪਤੀ ਦਿਖਾਈ ਦਿੰਦੇ। ਉਹ ਉਨ੍ਹਾਂ ਬਾਰੇ ਸੋਚਦੀਆਂ ਰਹਿੰਦੀਆਂ, ਬੀਮਾਰ ਹੋ ਜਾਂਦੀਆਂ। ਹਾਰਮੋਨਜ਼ ਦੇ ਨਾਲ ਨਾਲ ਮਾਨਸਕ ਉਲਾਰ ਵੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਤੰਘ ਕਰਦੇ। ਬਜਾਏ ਉਸ ਦਾ ਸਹੀ ਨਿਦਾਨ ਕਰਨ ਦੇ ਲੋਕ ਕਹਿੰਦੇ ਇਸ ਨੂੰ ਤਾਂ ਇਸ ਦੇ ਪਤੀ ਨੇ ਜਕੜ ਲਿਆ ਹੈ। ਇਹ ਬੜੀ ਦੁਬਿਧਾ ਵਾਲੀ ਅਵਸਥਾ ਬਣ ਜਾਂਦੀ। ਉਸ ਚੋਂ ਬਾਹਰ ਨਿਕਲਣ ਦਾ ਕੁਦਰਤੀ ਧਰਮ (ਜੀਵਨ ਜਾਚ) ਨੇ ਇਸ ਦੇ ਬਾਰੇ ਵਿਆਖਿਆ ਘੜੀ.... ਸਰੀਰ ਤੇ ਆਤਮਾ ਵਾਲੀ, ਆਤਮਾ ਦੇ ਪੁਨਰ ਜਨਮ ਬਾਰੇ, 84 ਲੱਖ ਜੂਨਾਂ ਬਾਰੇ, ਆਤਮਾ ਦੇ ਮਿਰਤਕ ਸਰੀਰ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਨਿਕਲ ਕੇ ਪਰਲੋਕ ਤੱਕ ਦਾ ਸਫਰ ਕਿਆਸਿਆ ਗਿਆ। ਕਵੀਆਂ ਨੇ ਉਸ ਦਾ ਸੁੰਦਰ ਵਰਨਣ ਵੀ ਕੀਤਾ ਜਿਸ ਨੂੰ ਸਰਬ ਪ੍ਰਵਾਨਗੀ ਵੀ ਮਿਲੀ ਕਿਉਂ ਕਿ ਸੂਚਨਾ ਤੇ ਜਾਣਕਾਰੀਆਂ ਦੇ ਨਾਲ ਨਾਲ ਅਜਿਹੇ ਟੂਲ ਵੀ ਵਿਕਸਤ ਨਹੀਂ ਸੀ ਹੋਏ ਕਿ ਹਰ ਇੱਕ ਗੱਲ ਨੂੰ ਪਰਖਿਆ ਜਾ ਸਕੇ। ਮਰਨ ਸੰਸਕਾਰ ਵੀ ਇਸ ਸੱਭ ਦੀ ਦੇਣ ਹਨ। ਪੌਰਾਣਿਕ ਕਥਾਵਾਂ ਵੀ ਸਾਡੀ ਸਭਿਅਤਾ ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਹਨ। ਇਹ ਵੀ ਕਦੇ ਕਿਸੇ ਪੁਰਖੇ ਵੱਲੋਂ ਲਿਖੀਆਂ ਗਈਆਂ। ਹਿੰਦੂ ਧਰਮ ਵਿੱਚ ਗਰੁੜ ਪੁਰਾਣ ਦੀ ਕਥਾ ਕਰਨ ਦਾ ਰਿਵਾਜ਼ ਹੈ। ਗਰੁੜ ਇੱਕ ਪੰਛੀ ਹੈ ਜੋ ਰਾਜੇ ਨੂੰ ਉਸ ਦੇ ਪੁੱਤਰ ਦੀ ਮੌਤ ਦਾ ਬੋਧ ਕਰਾਉਂਦਾ ਹੋਇਆ ਕਹਾਣੀਆਂ ਸੁਣਾਉਂਦਾ ਹੈ। ਦਲੀਲ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਮਿਰਤੂ ਕੋਈ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ ਨਹੀਂ ਹੋਈ ਇਸ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਮੌਤਾ ਵੀ ਹੁੰਦੀਆਂ ਰਹੀਆਂ ਹਨ.... ਫਲਾਨੇ ਨਾਲ ਹੋਈ, ਉਸ ਨਾਲ ਹੋਈ, ਇਸ ਨਾਲ ਹੋਈ। ਇਹ ਇੱਕ ਮਾਨਸਕ ਸਮਝੌਤਾ ਹੈ ਜੋ ਹਰ ਮਨੁੱਖ ਨੂੰ ਕਰਨਾ ਤੇ ਸਮਝਣਾ ਪੈਂਦਾ ਹੈ। ਉਸ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਹੋਰ ਥਾਂ ਵਰਣਨ ਹੈ ਕਿ ਇਸ ਤਰ੍ਧਾਂ ਇਹ ਮਨੁੱਖ ਵਰਤਮਾਨ ਚੋਂ ਭੂਤ ਕਾਲ ਵਿੱਚ ਪ੍ਹਵੇਸ਼ ਕਰ ਗਿਆ। ਮਤਲਬ ਭੂਤ ਬਣ ਗਿਆ ਹੈ। ਸ਼ਬਦ ਭੂਤ ਵੀ ਭੂਤ ਕਾਲ ਨੂੰ ਹੀ ਦਰਸਾਉਂਦਾ ਹੈ।

ਮਾਨਸਕ ਤੋਰ ਤੇ ਸਮਝਾਉਣ ਲਈ ਇੱਕ ਭੌਤਿਕ ਕ੍ਰਿਆ ਘੜੀ ਗਈ। ਕੁਝ ਕੰਮ ਕਰਨ ਨਾਲ ਮਿਰਤਕ ਇਸ ਸੰਸਾਰ ਤੋਂ ਵਿਦਾ ਹੋ ਕੇ ਪਰਲੋਕ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਵੇਸ਼ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਸਿੱਖਾਂ ਵਿੱਚ ਅੰਤਮ ਅਰਦਾਸ ਦੀ ਸ਼ਬਦਾਵਲੀ ਕੀ ਹੈ..... ਇਹ ਸਿਵਾਏ ਮਾਨਸਕ ਧਰਵਾਸ ਦੇ ਹੋਰ ਕੁਝ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਸਿੱਖਾਂ ਦੀਆਂ ਰਸਮਾਂ ਦਾ ਭੌਤਿਕ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਵਾਪਰਨ ਵਾਲੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਨਾਲ ਕੀ ਸਬੰਧ ਹੈ? ਮੇਰੇ ਇੱਕ ਵਾਕਫ ਦੇ ਪਿਤਾ ਦੀ ਮੌਤ ਹੋ ਗਈ। ਉਸ ਦੀ ਦੇਹ ਨੂੰ ਹਫਤੇ ਭਰ ਲਈ ਮੁਰਦਾ ਘਰ ਵਿੱਚ ਰਖਿਆ ਗਿਆ ਕਿਉਂ ਕਿ ਅੱਧੇ ਪਰਿਵਾਰ ਨੇ ਬਾਹਰੋਂ ਆਉਣਾ ਸੀ। ਹਫਤੇ ਬਾਦ ਸੰਸਕਾਰ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਤੇ ਫਿਰ ਹਫਤੇ ਬਾਦ ਅੰਤਿਮ ਅਰਦਾਸ..... ਭਲਾ ਪੰਦਰਾਂ ਦਿਨ ਉਸ ਦੀ ਆਤਮਾ ਵੀ ਕਿਸੇ ਖਾਨੇ ਵਿੱਚ ਜਮ੍ਹਾ ਕਰਵਾ ਦਿੱਤੀ ਗਈ ਸੀ?

ਮੇਰੇ ਇੱਕ ਹੋਰ ਸੱਜਣ ਦੀ ਮੌਤ ਹਸਪਤਾਲ ਵਿੱਚ ਹੋਈ। ਉਸ ਦੀ ਮੌਤ ਬਾਦ ਘਰ ਵਾਲਿਆਂ ਨੂੰ ਪਤਾ ਲੱਗਿਆ ਕਿ ਮਿਰਤਕ ਨੇ ਆਪਣਾ ਸਰੀਰ ਤਾਂ ਮੈਡੀਕਲ ਕਾਰਜਾਂ ਲਈ ਦਾਨ ਕਰ ਰਖਿਆ ਸੀ। ਸੋ ਹਸਬ ਆਖਰੀ ਇੱਛਾ ਸਰੀਰ ਹਸਪਤਾਲ ਨੂੰ ਸੌਂਪ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ। ਇਸ ਵਾਸਤੇ ਕੋਈ ਖਾਸ ਰਸਮਾਂ ਨਾ ਹੋਈਆਂ। ਬਾਦ ਵਿੱਚ ਪਤਾ ਲੱਗਿਆ ਕਿ ਮਿਰਤਕ ਨੇ ਇਹ ਵੀ ਕਿਹਾ ਹੋਇਆ ਸੀ ਕਿ ਉਸ ਦੀ ਮਿਰਤੂ ਤੋਂ ਬਾਦ ਨਾ ਕੋਈ ਪਾਠ, ਨਾ ਅਰਦਾਸ, ਨਾ ਮੰਜਾ ਨਾ ਭਾਂਡੇ - ਬਿਸਤਰ, ਕੁਝ ਵੀ ਨਹੀਂ ਕਰਨਾ। ਸੋ ਇੰਜ ਵੀ ਕੀਤਾ ਗਿਆ। ਪਰ ਇਸ ਦਾ ਨਤੀਜਾ ਕੋਈ ਚੰਗਾ ਨਾ ਹੋਇਆ। ਪਰਵਾਰ ਦੇ ਬਾਕੀ ਜੀਅ ਵਾਰੋ ਵਾਰੀ ਮਾਨਸਕ ਤੋਰ ਤੇ ਬਿਮਾਰ ਰਹਿਣ ਲੱਗ ਪਏ। ਹੁਣ ਕੋਈ ਸਿਆਣਾ ਹੁੰਦਾ ਤਾਂ ਓਪਰੀ ਕਸਰ ਦੱਸ ਕੇ ਪਰਵਾਰ ਨੂੰ ਨੋਚ ਜਾਂਦਾ ਪਰ ਸਮਝਾਉਣ ਉਪਰ ਸਾਰੇ ਸਮਝ ਗਏ ਕਿ ਇਹ ਤਾਂ ਸਾਡੇ ਆਪਣੇ ਹੀ ਮਨ ਦਾ ਵਹਿਮ ਸੀ। ਸੋ ਕਈ ਵਾਰੀ ਇਹ ਰਸਮਾਂ ਕਰਨੀਆਂ ਪਰਵਾਰ ਦੇ ਬਾਕੀ ਜੀਅ ਦੀ ਮਾਨਸਕ ਸੰਤੁਸ਼ਟੀ ਲਈ ਜਰੂਰੀ ਬਣ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ।

ਮੈਂ ਅਜਿਹੀਆਂ ਬੇਲੋੜੀਆਂ ਰਸਮਾਂ ਦੇ ਹੱਕ ਵਿੱਚ ਨਹੀਂ ਹਾਂ। ਮੇਰੇ ਵੱਲੋਂ ਤਾਂ ਸੱਭ ਤੋਂ ਵਧੀਆ ਤਰੀਕਾ ਹੈ, ਕਿ ਮਿਰਤਕ ਸਰੀਰ ਹਸਪਤਾਲ ਵਿੱਚ ਦਾਨ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਜਾਵੇ ਆਖਰ ਇਸ ਉਪਰ ਸਾਲਾਂ ਬੱਧੀ ਕੰੰਮ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਮੈਡੀਕਲ ਖੋਜ ਕਾਰਜ ਦੀ ਸਮਾਪਤੀ ਉਪਰ ਇਸ ਨੂੰ ਇੱਕ ਸੈਲੋਲੋਜ਼ ਦੇ ਬਣੇ ਨਾਈਟਰੋਜਨ ਨਾਲ ਭਰੇ ਤਾਬੂਤ ਵਿੱਚ ਪਾ ਕੇ ਜ਼ਮੀਨ ਵਿੱਚ ਖੜ੍ਹੇ ਰੁੱਖ ਦੱਬ ਦਿੱਤਾ ਜਾਵੇ ਤੇ ਉਸ ਉਪਰ ਇੱਕ ਦਰਖਤ ਲਾ ਦਿੱਤਾ ਜਾਵੇ। ਠੰਢੀ ਨਾਈਟਰੋਜਨ ਸਰੀਰ ਤੇ ਹੱਡੀਆਂ ਨੂੰ ਗਲਾ ਦੇਵੇਗੀ ਤੇ ਉਸ ਨੂੰ ਐਲੀਮੇਂਟ ਫਾਰਮ ਵਿੱਚ ਬਦਲ ਕੇ ਦਰਖਤ ਨੂੰ ਖੁਰਾਕ ਤੇ ਖਾਦ ਵੱਜੋਂ ਦੇ ਦੇਵੇਗੀ। ਮੌਤ ਵੀ ਦਰਅਸਲ ਕੁਦਰਤੀ ਨਿਯਮਾਂ ਦੀ ਇੱਕ ਕਿਸਮ ਤੋਂ ਦੂਜੀ ਕਿਸਮ ਵਿੱਚ ਬਦਲ ਜਾਣ ਦਾ ਨਾਂ ਹੈ। ਜੈਵਿਕ ਨਿਯਮਾਂ ਤੋਂ ਰਸਾਇਣਕ ਨਿਯਮਾਂ ਅਧੀਨ ਹੋ ਜਾਣ ਦਾ ਨਾ ਹੀ ਮਿਰਤੂ ਹੈ। ਆਦਮੀ ਨਾ ਕਿਤੇ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਤੇ ਨਾ ਕਿਤਿਓ ਆਉਂਦਾ ਹੈ।